Monday 15 July 2013

Zalênna thiangzau!


India tana zalênna sualtu ropui Bal Gangadhar Tilak-a ten khawvel hriattham thusawi ropui phuh chhuakin, an thih hnuah pawh a thusawi tâwmpuiin a khât tâwkin 'Freedom is my birth right' kan lo ti ve sek a. Zalênna hlutzia kan tlangaupui lauh lauh lai leh, zalên tâwk lova kan inhriat laiin keini aia zalên lo, tuboh leh dolung inkara chetla mi sang tam tak khawvelah hian an chêng mêk a; chutihrual chuan a thiangzau zâwnga zalênna chhehpui phêt tumna hian tunlai khawvêl nunphung a ni lo lamah a her mêk thung.

Thalaite zingah chintâwk neih lohna a nasa chho tial tial a. Kal hmasate thawhrim, beihna leh sualna zâra zalênna neite hian zalên dân kan thiam lo tial tial a, chu chuan kan nun a tichhe tial tial a. Nun dân tha leh mawi nia kan hriat, mahni hnam nun nena inngheng tlat nia kan hriat thinte pawh thlauh thlâk tial tial a ni a, hnam nun mawi inzirtir thar leh tumna keini ramah mai ni lo, ram dangah te pawh a awm fo thin a, mahse a sâwt hlei thei lo a ni. Tunhma zawnga mawi lo leh tha lo nia kan ngaih thin te pawh tunah chuan thil pangngai leh nihphung ve rêngah a chang zo tawh a. Thil danglam leh maksak a awm hlei thei tawh lo. Heng zawng zawng rawn hring chhuaktute zinga mi chu Permissive Society hi a ni.

Permissive society

1960s chho vel atanga khawvelin a hmelhriat tak tak, society thar, kan nun dân leh ngaihdân zawng zawng rawn kuaihera thlâk danglam mêktu hi a hmasâwn hmasa deuhin an hmelhriat hmasa a, a hnufual deuhin an hmelhriat hnuhnung a. Hetiang khawtlâng nun dan zau lutuk hian ram leh chhungkaw nihphung pangngai ve rênga kan ngaih te, mihring nihphung tur leh tih tur ve renga kan ngaih thin zawng zawng a rawn sawinghing a, a kuai zangthal tawp a ni ber.

Mihring duhzâwng leh nuam tih zâwng, a châk zâwng te rilru inthiam lohna leh khawtlang mitmei vêng hauh lova tih pawp theihna hmun leh, chutiang thil a lo thleng ta a nih pawha engah vak maha an ngaih lohna hmun, chu khawtlâng chu Permissive Society tih hian a kâwk a. He society hnuaiah hi chuan engkim mai hi thiang lo leh tih chi loh a awm ve tak tak lo va, a pangngai a, a âwm ve rêng a ni thin; hei tak hi Zalênna Thiangzau chu a ni. Mihringin a duhzâwng leh a châk zâwng a tih theihna tur dâltu a paihthlâk a, zêp tît têt leh inkhuahkhirh buai vêl awm tawh lo leh thup tît têt awm tawh lova a tih pawp pawpna khawvêlah kan chuang kai ve mêk a ni.

It's my life

Tun hma zawnga khawtlangin tih tur leh tih loh tura a lo neihte chu a zau ta hûk a. Phal chin leh pawm chin a zau a, mi dang tihnat a nih êm loh chuan engkim mai hi a pawi lo fai deuh vek a, 'It's my life' boruakin a tuam a, mahni nun kha ngaih pawimawh a ni a, sual a awm hlei thei tawh lo a ni. He nun dân hian khawvel a fan mêk a, khawthlang ram phei chu a tawng hmasatu an nih avangin an tân chuan thil thar a ni tawh hauh lo va, an khawtlang nun dân ve reng a ni. Mahni chungah thil pawi a thleng a nih lêm loh chuan mi thil tih va sawisêl leh va bauh chiam kha thil mawi leh nalh a ni lo va, mi nun dân a ni a, chuta va tlâkzeh phêt tum kha nunphung hriat loh thlâk tak a ni.

He society hian khawvel nunphung nasa takin a nghawng a, Muslim-hote phei chuan khawthlangho chu nawhchizuar ang hialah an ngaih phah a. Muslim nun dân leh inkaihhruaina tichhetuah an ngaih avangin khawthlang ram an hmuhmawh phah hle. Mi dang tihnat a nih êm loh chuan thil pawi a awm theih mang loh avangin, mi dang tihnatna tur ni lo lam thilah pawi tih a tlêm a, chu chuan sex zalên taka thlirna a siam a. Duh leh duh intawng, châk zâwng inangah chuan pawi awm lova hriatna a len tawh avangin sex hmansual keini'n kan tih te, hurherhna nia kan hriatte pawh sual an tling tawh lo a (a titute ngaihah chuan), pawm theih loh a tlêm phah hle. Hei hi tunlai khawvela sex zalênna thlentu lian tak a ni.

Khuahkhirh loh mihring

Mipa leh hmeichhia mai ni lovin hmeichhia leh hmeichhia, mipa leh mipa inkawp te pawh nihphung piah lam a ni tawh lo va, thil dik lo a nihna a bo a, pangngai a ni zâwk ta. Permissive society chuan media thlengin a thunun tawh a, tharum thawhna leh film, music, art leh literature hmanga sexual material phawrhlan chu a zalên halh tawh a; film tha lo leh thil tha lo thlitfimna tehfung, censorship lam pawh a zau sâwt a. Heng thil tha lo hi kan hmuh, en leh chhiar tam ber an nih tâkah chuan khawtlâng inawpna fel la nei tha leh inkhaikhâwm tha thlengin min rawn sawinghing ta a ni.

Sakhuana atanga inzirtirnaa tih tur leh tih loh turin ngaih pawimawh a hlawh tawh lo va, zâwmtu a hmu tlêm tial tial a, chu chuan mihring nun a chhe zâwngin a khalh zêl a. Khuahkhirhna tel lo mihring chuan sa a ang telh telh a, nun awmzia a man lo telh telh a, beidawnna a siam a, chu chuan mahni inthah a hring a. Secularism lâk vâwng chhoh zêl a nih avangin sakhuana chuan hluttu a nei tlêm tial tial a, sakhaw mi chu rual pâwl lo, chut leh hawi zau lo nia ngaihna a hring mêk. Chu achhapah hnam nun dan leh invawnna sadai a rawn thiat a, hnamina nun dan tha leh mawi nia a ngaihte chu 'tunlai lo' leh 'thing' bawmah khungin, hmasawn theih lohna nen unau pianghmun ang hrima siam a tum a ni.

Permissive society hnuaia seilian tan chuan mihring zawm tur leh tih tur leh tih loh tur te chu a tan phurrit a tling a. Incheina leh chêt dânah tih thin dân bâk a duh a, chu chuan khawtlângah leh chhungkuaah helna a siam a ni. Indopui II zawh hlim khân UK-ah chuan hetiang nun dân hi a rawn inlar tan a. Victorian age-a nunphung leh ngaihhlut zâwng la vawng nungtu upa lamte chuan hmuhsit an tâwk a, nunphung hre lo leh mâwl lutuka ngaih an ni. Hetih hunlai hian Britain pawh khawtlâng nunah chuan an la fir tha khawp mai a, mahse thangtharte erawh chuan an khawtlang nun pangngai an zo tawh lo, a bâk an duh a ni. Hetihlaia D.H. Lawrence-a lehkhabu ziak, Lady Chatterley's Lover tih pawh chu zirtirna tha lo a pai hnem lutuk an tih avangin sorkarin chhuah a khapsak hial a; mahse tunlai huna lehkhabute nena khaikhin chuan lehkhabu pangngai tak a ni.

Zalênna dik

Permissive society hian kan society pangngai nêk chhuaha nêk beh tumin tunah hian a bei mêk a, fimkhur dân kan hriat loh chuan kan hnam tiboraltu a nih dâwn mai bâkah kan thlarau tibotu a ni dâwn a ni. Mizo thalaite zingah pawh hian tuna kan khawtlâng nun dân leh inkaihhruai dân duh tâwk tawh lo leh, kohhran inzirtirna ngai pawimawh vak tawh lo tam tak, member satliah leh a thi beh chinah thleng kan awm ta. Thalaite kan zalên lo kan tih hian eng china zalên nge kan tuma kan duh? Chin tâwka neih kan tum chin hi nakin lawkah chuan kan la duh tâwk lo leh tho dâwn.

Zalênna hi khuahkhirhna a awm loh chuan zalênna a tling lo va, sual ti tura zalênna hi zalênna dik a ni thei ngai lo. Khawthlangho nun dân leh tihdân kan entawn a, fellowship leh khâwmpui nikhuaa vunngoho tihdâna kan inkaihhruai nasat viau hian kan nun leh khawtlângah thil tha lo a thlen thei a ni. Van hnuaiah hian tâwp intai a awm lo va, a lehzêl duhna hian mihring rilru a hruai a ni. Tunlai leh changkâng kan tih hi kan tana tha ber a ni lo. Khuahkhirhna awm lovin engmah a tha tak tak thei lo. Khawvel ram changkâng bera an sawi USA khu zalên ta viauah kan ngai a ni mai thei, dân zâwm tha peih lo tan chuan a zalên hauh lo. Khuahkhirhna dân a tha a, chu chuan an khawtlang nun a zalêntir a ni.

Mizo kan nih chhung chuan khawtlang inawpna tha leh, collective society leh rights ngaihhlutna a kiam mai mai lo vang. Kan Mizona ti-Mizo-tu chu khawtlanga inawpna felfai tak kan nei leh, collective rights kan ngaih pawimawhna hi a ni a, hemi ngaih pawimawh a, zawma hi Mizote zingah chuan zalênna dik a ni. Hemi baka mi a kal chuan a Mizona a bosal a, amahah rintlakna a tam tawh lo thin. Zalênna dik hi kan hrethiam lo fo a, duh ang ang leh châk ang ang tih theihna emaw kan ti thin. Khuakhirhna leh zawm tur tel lovin khawi hmunah mah zalênna a awm ngai lo.
(Lunglên, July 2013-a ka article)

Monday 1 July 2013

China ram Missionary ropui Hudson Taylor


Puanzar chauh nei lawng tan chuan thli a tâwk chauha thaw tluka duhawm hi a awm chuang lo. Zin kawng a tluan leh tluan loh pawh thli thâwt danin a hril thin. Chu lawng pawh chu puanzar chauh nei a ni a, China ram panin a kal mêk a, chumi kum chu 1854 kha a ni. Malaya Peninsula an kal lai, Papua New Guinea hnaih taka an kal lai chuan thli a awm ta hauh lo mai a. Tuifâwn chuan Papua New Guinea lam panin a lên a. Chutiang renga an awm chuan Papua New Guinea, hringei ramah tuifâwn chuan a lên lût ngei dawn tih a chiang a; lawng captian pawh chu a mangang tawh hle. Lawng captain beidawng, tihngaihna hre lo chuan a lawnga chuang ve, Pathian mi tia an sawi thin Hudson Taylor chu a va pan a, "Ka pu, Pathian mi i ni tih ka hria. Khawngaih takin thli a thâwt theih nan tawngtai ta che," tiin a va ngên chawt a. Hudson Taylor chuan, "I lawng puanzar zar phawt la, ka tawngtai ang e," a ti ve thung a. Lawng captain chu, "Thli a awm hauh si lo, lawng puanzar zarin awmzia a nei hleinem," tiin a chhâng a, Hudson, "Tawngtaina hi i rin chuan zar mai rawh," a ti a, tichuan an inthen ta a. Hudson-a chu rei pawh a tawngtai hman lo tih chuan lawng captain chu a rawn kal a, "Ka pu, i tawngtai tâwp thei tawh ang, tunah chuan thli, kan duh ang tâwk chauh kan hmu ta," a rawn ti a.

Missionary ropuite hming sawi emaw, Pathian rinchhana tih tak taka a rawngbawltu mi ropui an sawi zingah James Hudson Taylor hming kan sawi lang lo a nih chuan kan thelh hle tihna a ni ang. China ramah kum 51 chhung hun hmang a, school 125 din a, Kristiana mi 18,000 siamtu hi Krista tana thawkrim, Krista avanga tuar, Krista avanga khawvelin mi ropuia a chhiar tak a ni.

Tunge Hudson Taylor chu?

Barnsley khua, Yorkshire bial, England-ah May 21, 1832 khan a lo piang a, a thihna hmun erawh khawchhak tâwp, China rama chhunga Changsha khuaah niin, June 3, 1905 kum khan a rawng a bâwlsak hnenah a châwl ta a ni. Kum 15 mi chauh a nih laiin Gospel tract an sem a chhiar atangin a piangthar a, chumi hnu reilote, kum 17 a nih atangin China rama missionary tura kohna a hmu a ni. He kohna hi a pa tawngtai chhanna a tih loh theih loh ang; a pa hian Hudson-a a piangthar atanga reiloteah China rama kal tûl tihna a nei a, chu chu Pathian hnena a hlawhtlin theih nan China rama a fapa tir turin a ngên tlut tlut thin a ni.

Hudson-a chu China ram missionary-a kal tur chuan training ngai zawng zawngte a ti a, tichuan Sept 19, 1853 kum chuan China panin a chhuak ta a. Kum 6 chhung chu Shanghai, Swatow leh Ningpo-ah te rawng a bâwl a; hetihlai hian China Evangelization Society hnuaiah a thawk a ni. Mahse a hnu lawkah he society atang hian a châwl a, amah intumchawpin, Pathian rinchhanin a thawk zui zel a, a hnuah China Inland Mission a din ta nghe nghe. Ningpo-a a awm lai hian London Missionary Society hnuaia mi Rev. Samuel Dyer-a fanu Maria Dyer nen an innei a, an nupa chuan China-ah hian an thawk.

China Inland Mission a hlawhtlin nan hian nasa takin a tawngtai a, a tawngtaina chu chhânin a awm a, missionary 968 neiin, pawisa pawh £1,471,000 zet a hmu chhuak thei ta a. A Mission din a hlawhtlin theih nan nasa takin a thawk a, China ram dung leh vang a suar tluan nasa hle. A nupui Maria nen hian fa 7 an nei a, 1870 kum khan tuihri avangin a boral a. Hemi hnu hian Jennie Faulding nen an innei leh a, fa 2 an nei a, 1904 kum khan ani pawh hi a thi ve leh a ni.

Tawngtai thiltihtheihna chu

Tawngtai thiltihtheihna ring nghet tlattu Hudson Taylor hian tawngtai thiltihtheihzia a hmuchiang a, a rinchhan Pathian kar chêtna hmanraw pawimawh ber a nihzia a hria. China rama a rawngbâwlna pawh hi a innghahna chu tawngtaia Pathian dâwrna atangin a ni.

Zan a rei tawh hle a, Hudson-a muttui lai chuan an rawn kai harh a, nu pakhat leh a fate, ei tur nei tawh lo, nu ber damlo thi têp tawngtai a, a thi lai dawmhlum tura kohna a ni. Hmanhmawh takin a kal a, a hmun a va thlen chuan damlo hmeichhia chu a lo lêt reng a, en pawhin rei a daih dâwn lo tih a hriat a, a fate pawh chu ei tur tlachham tih hriat takin an chêr dâk hlawm a. Hudson chu a tawngtai dawn a, mahse a hrawk chu hnawhtu awm ang tak hian a awm a, a tawngtai hlei thei tlat lo; a ipah tangkaraw pawisa tlang khat a awm a, a thinlung chuan, "Tenawm lutuk, mi dangte Pathian hmangaihna leh khawngaihna i hrilh a, nangmah erawh chuan i ringhlel si a ni maw, khawiah nge i pawisa kha," tia hrilh angin a hria a. A pawisa chu a la chhuak a, a daih tâwk ei tur a lei a, tichuan an ei tlang a. Ani pawh chuan pawisa a nei tawh lo, a tuka ei tur pawh a nei tawh chuang lo. Chutia ei tur an neih ang ang an ei lai chuan, "Mi rethei pûktir chuan Lalpa a pûktir a ni," tih a hre chhuak a. A tuk khua a lo vâr chuan mak tak maiin, rangkachak pawisa tam deuh mai hi a dawng a, rangkachak tangka pakhat chu tangkaraw pawisa lêt sâwm zeta tam a ni lehnghal! Hudson chuan, "Pathian bank-ah pawisa ka dah a, a pung nen lam nikhat chhungin min pe lehnghal a ni," a ti tawp mai!

A innghahna, a thupui chu "Pathian kaltlangin, tawngtaina hmangin mi tupawh hi tihdanglam theih an ni," tih hi a ni a, a mamawh mihring hnenah a dil ngai lo va, Pathian hnenah tawngtaiin a dil mai thin a, a tawngtaina chu chhân a ni thin. Taylor hi a tlachham ve thin hle a. Missionary tura a inpuahchah a, damdawi lam a zir laiin in luah man pêk tur nei lo leh, ei tur leina takngial pawh nei lovin a awm a. Hnathawh pahin zan dar 10 thleng a tawngtai a. A tawngtai zawh chuan a in luahna nu chu a hmu ang tih hlau tak chung chuan haw a tum a, chutihlai chuan amah kaihruaitu doctor hian, "Ka damlo zinga hausa ber mai tunah hian a awmna bill pe turin a rawn kal a, pawisa pawh a rawn keng a. Taylor tun atan chuan hei hi la phawt rawh," tih pah chuan pawisa a pe a, "Karlehah i hlawh tur pawh kan tifel dawn nia," a rawn ti a. A tlâkchham leh a neih lohin a mangang ngai lo va, engkim neitu Pathian hnenah a thlen mai thin.

Pathian rinchhantu

China Inland Mission a din turte hi mihring lam atanga ngaihtuah chuan thil tih chi niin alang lo. China atanga chawlh laa a hawin, Brighton, England atangin, Pathian rinchhan tak meuh meuh chungin China Inland Mission pualin bank-ah pound 10 a dah a, chu chu a Mission bul tanna a ni deuh mai. Pound 10 atang chuan Mission chu bultan a ni ta a. A kumleh May thla chuan China Inland Mission hnuaiah missionary 24 ten China an thleng a, a hnuah mi 70 chuang an thlen belh a, a hnuah 100 chuang, a tawpah chuan missionary 800 chuang zet an nei thei a ni. Pathian rinchhan ngam lo se, pound 10 lek chuan engmah kan ang chuang lovang, ti se chuan he mission ropui tak hi a tihlawhtling thei kher lo vang.

Kum 1837 khan British leh China inkar boruak a chhe hle a, Canton-ah British-in bomb an tipuak a, chu chuan Chinese-ho thin a tirim a, Europe missionry tam tak an that a, zan khat thil thuah ringawt pawh Portugese missionary 56 thah an ni a. Hudson-a te pawh chu an inkhâwm thinna hmun an hria a, an inkhâwm laia huala tihhlum vek an tum a, anni pawh an mangang hle a, nasa takin Pathian humhimna an dil a. Chutia an tawngtai lai chuan official pakhat, an hriat ngai loh hi a rawn kal a, hmun himah a thiar chhuak a, an vai chuan a chhanchhuak a. Hudson-a chuan, "A kuta awm chuan engkim hi a vênhimna hnuaiah a awm a ni," a ti.

Hudson-a nupui Maria a thih hnu lawkin a thawhpui, missionary doctor Dr. Parker nupui a thi veleh a, a fate pali lai a thihsan a, chutihlai chuan Dr. Parker chu a hrisel loh avangin Scotland rama haw turin an rawn chah leh bawk a. Chung thil chuan an rawngbawlna nasa takin a tibuai a, Ningpo-a doctor awm chhun ber a awm loh chuan an dawmdawi-in chuan harsatna a tâwk ngei dawn tih a chiang a ni. Chubakah chuan, Dr. Parker a awm loh chuan amah kaltlanga damdawi-in enkawlna sum rawn kal thin a tawp nghal dawn bawk a, an damdawi-in chu kalpui zel theih a ni dawn lo niin alang. Mahse, Hudson chuan Pathian rinchhanin, pawisa engmah nei lovin a kalpui lui a. An rinlâwk ang ngeiin a hnu reiloteah chuan damlote ei tur an tlachham tan ta a. Hudson chuan, "Ka hminga Pa hnena in dil apiang tihin a awm ang" tih kha innghah nana hmangin Pathian hnenah a tlu lût leh rawih a. Reiloteah Europe atangin an damdawi-in tanpuina tur Pound 50 zet a rawn thleng nghal a, tichuan damdawi-in pawh harsatna awm lovin an kalpui zel thei a ni.

"Lalpa chu mi vengtu a ni a, ka tlachham lo vang" tia nung ngamte hian Pathian rinchhantlakzia an hmu thin.