Monday 20 March 2017

Laih-Puam

Bul tanna
Kum 1847, thâl khaw ro vanglai tak a ni a, California phei chu a lum lehzual hle; taima vak lo tan phei chuan chhuanlam a tha a, daihlim hnuaia tawmbo mai pawh a remchang hle. Putar John Sutter erawh chu a intunnunna tur ngaihtuaha a chhuah a ngai a, ni a sat leh sat loh ngaihtuah a hun lo.

Putar, khabe hmul pawr ve tak, a thawmhnaw inbel atang rêng chuan thuhriltu emaw, sumdawng emaw a ni lo tih hriat ngawih ngawih John Sutter chu khawvelin 'mi ropui' tia a chhiar zingah engtikah mah a lang pha dawn lo va, pa taimate zingah pawh a lang pha chuang lo. W. Marshall-a thawhpui pakhat ve mai a ni a, buhrawtsawmna hmun an din chu a hming chherna a ni ve mai, a bak thil dangah a ropui em em lo.

Chumi tûk kher kher chu ni pawh a sa tha lehzual hle a, ni êng chuan a no nalhna zawng zawng dah thain a rorumna leh a tawrhhlelhawmna a chhuah ni maiin alang a. Putter John Sutter pawh tûk dang ang bawkin hnathawkin a chhuak leh ta a. A hmaa lui kawr a lo kal fo tawhna thinah a tuithawl thun khah pahin a'n chawl zawk a, chumi pah chuan lui chhuata thil tle vât vât chuan a mit a la tlat. Luia a thil hmuh en chiangin a luh chilh a, chu thil tle var var chu eng dang ni lovin rangkachak tlang a ni tlat! A mit a nuai a, mahse rangkachak ngei a ni; a mitvai ni lovin. A hnathawh tur pawh ngaihtuahin lovin khuaah a tlânpui thuai a, midang a entir a, rangkachak ngei a ni tih an nemnghehpui a ni.

Chu thu chuan reiloteah America khawthlang lam a fan chhuak a, khawchhak lamah a chho zel a, khawvelin tun thlenga a hriat, 'California Gold Rush' chu a intan a ni ta dêr mai, Sâp Laih-Puam chu!

Laih-puam
California-a rangkachak hmuh chhuah thu chuan ram kâng ang maiin a vêl a fan chhuak a, hmun tin hmun tang atangin California Laih-Puam chu hlawkpui ngei tumin a khau kâpin mi an rawn pung khawm a. Khawchhak tawp New York atang te, Alabama leh Latin America lam atangtein mipui an rawn chhuak mur mur mai a. Laih-Puama hlawk ve ngei tum chuti zat zingah chuan vannei tâwk an awm a, vanduai ta pawh tam tak an awm.

Hausak thut duhna mihring thinlunga awm rawn puak chhuak chu a nasa kher mai. Prairies phaizawla Commanche, Sioux, Cherokee leh Red Indian dangtena an phil tur pawh pawisa lo leh, ruk hmang leh suamhmang rual kuta tualthi mai thei an nih pawh ngaihtuah chang lo lêkin, hausak thut duh avangin Laih-puam hlawkpui ngei tumin mipui an rawn pungkhawm a. Misual tawn chu sawi loh, ramsa tihbaiawm tak tak kuta ram daia ring rawlh mai thei an nihna zawng zawng theihnghilhin, sum leh paia hlawk tumna chuan hmun hrang hrang atangin a ûm chhuak a.

Hausak thut tum tam tak chuan an tum hmun, California an thleng pha lo kher mai. Mississippi lui pawh kân hman ta lo mi tam tak an awm a, a kân theite pawh Rocky Mountain-ah te an tlu hlum a. California thleng thla thei eng emaw zat zingah laih-puam lai ve ngei, mahse kut bênga awm, tiau vut leh lung nawi mai lo chu lai chhuak ta lo tam tak an awm bawk. Hlawhtling tlêm tê zinga thenkhat chu, an thawhchhuah ve chhun suamhmangten an chhuhsak bawk. Hausak thut châka mi tam tak tuihalna chu tihreh a ni chuang lo; inthahna, insuamna leh tharum thawhnate chu a chanchin ken belh a ni lek ta fang zawk. Chu chu a ni, Dan Fogelberg-an 'And some would curse John Sutter's Mill, Some men's thirsts are never filled' a lo tih ni.

Duhâmna chimawm
Hausak thu duhna leh, hahdam zawka sum hmuh duhna hian mihring hi a lo va ti â nasa thei tak êm! Spanish Conquistador ten El Dorado zawngin South America dung leh vâng an fang a, eng ruai an hmu chhuak lo. An kal kawnga an thil tihchhiat, American Civilization ropui tak te avangin khawvelin a dem a ni. Fountain of Youth inzawnsiakna khawvel chuan Caribbean thliarkara lo cheng hmasate he khawvel ata a nuai bo bawk!

Mizote pawh hi hnam fing zawkte beidawn tawh hnuah hausak thut châknain min man ve leh hnuhnawh a! Chiahpuam avanga kan buainain reh lam a pan mêk laiin awke banga awm mai mai kan thlêk kan thlêk a, gram eng zat nge a tlin tawh ang, tih ringawt kan ngaihtuah a. Awke-in kan tuihalna a fah zo ta chiah lova khehpuam lamah kan lût leh ta. Hausak châka tuihal mihring rilru rapthlakzia hi kan ngaihtuah ngai em?

Environmental Issue hi a bul thut atangin chhui dawn ila, kan mawhpuh ber tur chu khawthlang ramho duhâmna a ni ang. A leh pek tur pawh ngaihtuah miah lo va, pawisa tam tak an hmuhna tur ringawt ngaihtuaha thil siam chhuak a, thing leh mau leh, nungcha chena an tuar nasatzia hi! Chutah hnam mawl zawkte nun dan, nature nena inzawm tha em em, an mamawh an hmuh duh tâwk mai a, hausak tum lova mitina kan mamawh kan hmuh theihna tur an ngaihtuahna khawvel chu 'uncivilize' min tihsak mai a. Red Indian hovin 'Ghost Dance' an tih hnua ram lawi (bison) an rawn kir mai thin a, chuta tanga an ei khawp tâwk an lo kah ve ang chu hnam mawl zia niin an ngai a, a vun hralh atana an duh avangin an veh rêm lek lek a nih kha.

Mihring duhâmna hi chin tâwk nei lêk lova kan chhuah zalen chuan kan leilung hian a tuar a, kan mihringpuiten an tuar a, mahni ngei pawhin kan chhiatpui thin. Khawvelin hausakna a ken, a rah hi mi zawng zawng mamawh phuhru tâwk a ni a, mahse hausakpui tum chuan he khawvel hausakna hian a daih ngai lo ang. Mahni chan tur tâwk aia tam chan kan tum theuh avangin hmasawnna tur sum pawhin a thlenna tur hmun a thleng thei lo thin a nih hi. Chiahpuam a ni emaw, khehpuam a ni emaw, laih-puam pawh chu lo ni ta tehreng se, mihring min phuarkhawmtu zawk chu kan mamawh inphuhruk tawnna hi a ni a. Duhâmna hian mihring min thendarh a, huatna leh innghirnghona a thlen thin.

No comments:

Post a Comment