Monday 20 March 2017

Laih-Puam

Bul tanna
Kum 1847, thâl khaw ro vanglai tak a ni a, California phei chu a lum lehzual hle; taima vak lo tan phei chuan chhuanlam a tha a, daihlim hnuaia tawmbo mai pawh a remchang hle. Putar John Sutter erawh chu a intunnunna tur ngaihtuaha a chhuah a ngai a, ni a sat leh sat loh ngaihtuah a hun lo.

Putar, khabe hmul pawr ve tak, a thawmhnaw inbel atang rêng chuan thuhriltu emaw, sumdawng emaw a ni lo tih hriat ngawih ngawih John Sutter chu khawvelin 'mi ropui' tia a chhiar zingah engtikah mah a lang pha dawn lo va, pa taimate zingah pawh a lang pha chuang lo. W. Marshall-a thawhpui pakhat ve mai a ni a, buhrawtsawmna hmun an din chu a hming chherna a ni ve mai, a bak thil dangah a ropui em em lo.

Chumi tûk kher kher chu ni pawh a sa tha lehzual hle a, ni êng chuan a no nalhna zawng zawng dah thain a rorumna leh a tawrhhlelhawmna a chhuah ni maiin alang a. Putter John Sutter pawh tûk dang ang bawkin hnathawkin a chhuak leh ta a. A hmaa lui kawr a lo kal fo tawhna thinah a tuithawl thun khah pahin a'n chawl zawk a, chumi pah chuan lui chhuata thil tle vât vât chuan a mit a la tlat. Luia a thil hmuh en chiangin a luh chilh a, chu thil tle var var chu eng dang ni lovin rangkachak tlang a ni tlat! A mit a nuai a, mahse rangkachak ngei a ni; a mitvai ni lovin. A hnathawh tur pawh ngaihtuahin lovin khuaah a tlânpui thuai a, midang a entir a, rangkachak ngei a ni tih an nemnghehpui a ni.

Chu thu chuan reiloteah America khawthlang lam a fan chhuak a, khawchhak lamah a chho zel a, khawvelin tun thlenga a hriat, 'California Gold Rush' chu a intan a ni ta dêr mai, Sâp Laih-Puam chu!

Laih-puam
California-a rangkachak hmuh chhuah thu chuan ram kâng ang maiin a vêl a fan chhuak a, hmun tin hmun tang atangin California Laih-Puam chu hlawkpui ngei tumin a khau kâpin mi an rawn pung khawm a. Khawchhak tawp New York atang te, Alabama leh Latin America lam atangtein mipui an rawn chhuak mur mur mai a. Laih-Puama hlawk ve ngei tum chuti zat zingah chuan vannei tâwk an awm a, vanduai ta pawh tam tak an awm.

Hausak thut duhna mihring thinlunga awm rawn puak chhuak chu a nasa kher mai. Prairies phaizawla Commanche, Sioux, Cherokee leh Red Indian dangtena an phil tur pawh pawisa lo leh, ruk hmang leh suamhmang rual kuta tualthi mai thei an nih pawh ngaihtuah chang lo lêkin, hausak thut duh avangin Laih-puam hlawkpui ngei tumin mipui an rawn pungkhawm a. Misual tawn chu sawi loh, ramsa tihbaiawm tak tak kuta ram daia ring rawlh mai thei an nihna zawng zawng theihnghilhin, sum leh paia hlawk tumna chuan hmun hrang hrang atangin a ûm chhuak a.

Hausak thut tum tam tak chuan an tum hmun, California an thleng pha lo kher mai. Mississippi lui pawh kân hman ta lo mi tam tak an awm a, a kân theite pawh Rocky Mountain-ah te an tlu hlum a. California thleng thla thei eng emaw zat zingah laih-puam lai ve ngei, mahse kut bênga awm, tiau vut leh lung nawi mai lo chu lai chhuak ta lo tam tak an awm bawk. Hlawhtling tlêm tê zinga thenkhat chu, an thawhchhuah ve chhun suamhmangten an chhuhsak bawk. Hausak thut châka mi tam tak tuihalna chu tihreh a ni chuang lo; inthahna, insuamna leh tharum thawhnate chu a chanchin ken belh a ni lek ta fang zawk. Chu chu a ni, Dan Fogelberg-an 'And some would curse John Sutter's Mill, Some men's thirsts are never filled' a lo tih ni.

Duhâmna chimawm
Hausak thu duhna leh, hahdam zawka sum hmuh duhna hian mihring hi a lo va ti â nasa thei tak êm! Spanish Conquistador ten El Dorado zawngin South America dung leh vâng an fang a, eng ruai an hmu chhuak lo. An kal kawnga an thil tihchhiat, American Civilization ropui tak te avangin khawvelin a dem a ni. Fountain of Youth inzawnsiakna khawvel chuan Caribbean thliarkara lo cheng hmasate he khawvel ata a nuai bo bawk!

Mizote pawh hi hnam fing zawkte beidawn tawh hnuah hausak thut châknain min man ve leh hnuhnawh a! Chiahpuam avanga kan buainain reh lam a pan mêk laiin awke banga awm mai mai kan thlêk kan thlêk a, gram eng zat nge a tlin tawh ang, tih ringawt kan ngaihtuah a. Awke-in kan tuihalna a fah zo ta chiah lova khehpuam lamah kan lût leh ta. Hausak châka tuihal mihring rilru rapthlakzia hi kan ngaihtuah ngai em?

Environmental Issue hi a bul thut atangin chhui dawn ila, kan mawhpuh ber tur chu khawthlang ramho duhâmna a ni ang. A leh pek tur pawh ngaihtuah miah lo va, pawisa tam tak an hmuhna tur ringawt ngaihtuaha thil siam chhuak a, thing leh mau leh, nungcha chena an tuar nasatzia hi! Chutah hnam mawl zawkte nun dan, nature nena inzawm tha em em, an mamawh an hmuh duh tâwk mai a, hausak tum lova mitina kan mamawh kan hmuh theihna tur an ngaihtuahna khawvel chu 'uncivilize' min tihsak mai a. Red Indian hovin 'Ghost Dance' an tih hnua ram lawi (bison) an rawn kir mai thin a, chuta tanga an ei khawp tâwk an lo kah ve ang chu hnam mawl zia niin an ngai a, a vun hralh atana an duh avangin an veh rêm lek lek a nih kha.

Mihring duhâmna hi chin tâwk nei lêk lova kan chhuah zalen chuan kan leilung hian a tuar a, kan mihringpuiten an tuar a, mahni ngei pawhin kan chhiatpui thin. Khawvelin hausakna a ken, a rah hi mi zawng zawng mamawh phuhru tâwk a ni a, mahse hausakpui tum chuan he khawvel hausakna hian a daih ngai lo ang. Mahni chan tur tâwk aia tam chan kan tum theuh avangin hmasawnna tur sum pawhin a thlenna tur hmun a thleng thei lo thin a nih hi. Chiahpuam a ni emaw, khehpuam a ni emaw, laih-puam pawh chu lo ni ta tehreng se, mihring min phuarkhawmtu zawk chu kan mamawh inphuhruk tawnna hi a ni a. Duhâmna hian mihring min thendarh a, huatna leh innghirnghona a thlen thin.

Thursday 16 March 2017

In sim loh chuan in boral ang

'Nangni pawh in sim loh chuan chutiang bawkin in boral vek ang'

Luka 13:1-5 thuah hian hetih hunlaia Palestina rama chhiatna lian ber ber kan hmu a, heng chhiatna leh thihna te hi politics leh sakhua nena inkungkaihna nei an ni. Pilata hian a hmain Jerusalem-ah Rom chhinchhiahna mupui lem a lalut a, nasa takin an dodal a, Kaisari khuaah a la thla leh a. Hemi hnu hian Jerusalem-ah tui lakna a siam a, hei hi Luka bua chhiatna kan hmuh thlenna chhan niin alang.

Jerusalem hi tlang chunga awm a ni a, tui a harsa hle a, hei vang hian Pilata chuan tuilakna (aqueduct) chu a siam a. Tuilakna siam nan hian sorkar sum a tam tawk lo va, Temple sum a hmang a, hei hi Juda mipuite chuan sum thianghlima an ngaih a nih avangin an duh lo hle a ni. Juda mipui tam tak chu temple sum hman a nih avanga duh lovin an pungkhawm a, an zingah hian Pilata'n civil inthuama inthuam sipai eng emaw zat, ralthuam puanhnuai chungin a dah a, heng civil inthuama inthuam sipaite hian civil mi tam tak an that a ni.

Siloam in sang chim pawh hi tuilâkna siam nena inkungkaih bawk niin alang. Siloam hi Jerusalem khaw tui tlan pawimawh tak mai a ni a, Jerusalem chhim thlang lama awm a ni. Heta luanglut tura tuilâkna (aqueduct) hi siam a ni nge, Siloam atanga khawpui chhunga tui luanluhna tura an siam zawk hriat a harsa deuh.

Heng chhiatna lian tham pahnih, mi tam tak thihna chungchang hi khatih hunlaia Jerusalem mai ni lo, Judai rama titi ber a ni a, he chhiatna hian Judate rilrua zawhna awm sa a rawn chawk tho va. Judate hian thihna, piansualna leh hrehawmna te hi sual vanga thleng niin an ngai thin (Joba bu hian chhiatna zawng zawng hi sualna avanga awm a ni lo tih zirtir a tum). Isua chuan vanduaina tawktute hi an sual vang emaw, an nu leh pate bawhchhiat vang emaw a ni lo, tih a zirtir a. Chhiatna leh vanduaina hi mihring chungah engtik lai pawhin a thleng thei a, chuvang chuan sual sim a, inring renga awm a pawimawh a ni, tiin a zirtir a ni.

Sual avanga tuar chu an awm na meuh mai, amaherawhchu chhiatna leh vanduaina kan tawrh zawng zawng hi sual vang a ni kher lo. Engtik hunah pawh kan chungah hian vanduaina leh chhiatna a thleng thei reng a, a pawimawh ber chu heng harsatnate pawh hi lo thleng mah se, kan inpeih a ngai zawk a ni.

Tunhnaiah Mizoramah chhiatna a thleng tam ta hle mai a, kar tin mai hian ruang chhar leh accident thâwm hriat tur a awm reng. Hetiang chhiatna hi a lo thleng thei reng a, kan chungah ngei pawh hian engtikah nge a lo thlen dawn kan hre lo; chuvang chuan sual kan sim a, Lal Isua tâwk tura kan inpeih a ngai a ni.

Pilata'n Galili mi a tihhlumte chungchang thu Isua an lo hrilh varna chhan hi Isua dan kawl-âwk an tum vang niin alang. Pilata duhzâwnga thu a sawi chuan, Rom lamtangah an puh ang a, phatsantu, an ti dawn si a. Judate lamtang anga a sawi chuan Juda hruaituten Rom dovah puhin, manna hun remchang leh sawichhiatna hun remchang an hmu dawn a ni. Hei hi Isua pawhin a hre reng a, chuvang chuan Pilata thiam lohna lama luhpui lovin, sim a pawimawhzia a sawipui niin a ngaih theih.

Siloam in sang chim chanchin a sawi kai ta a. Siloam in sang chimin mi 18 a delhhlumah hian a thi tate khan mawh an phur lo va, Pilata'n mawh a phur hek lo. Chhiatna leh vanduaina hi mihring chungah engtik hunah pawh a thleng thei reng a, chuvang chuan sual sima inring renga awm a tul a ni. Siloam in sang chimin a delhte khan sualna an nei tho ang, chutiang bawkin, mihring piang chhuak zawng zawng chuan sual kan nei vek a, kan sual kan sim loh chuan chatuana boralna kan chang dawn a ni tiin Isua chuan a lo hrilh ta zawk.

Motor accident engtikah nge kan tawh dawn a, damlohna avangin engtikah nge kan thih ve dawn? Sual sima Isua hnen panin, inring rengin kan awm a pawimawh a ni. Zualko thuin engtikah nge min den ve dawn a, keimahni ngei hi engtikah nge a tuartuah kan tan dawn kan hre lo va, chuvang chuan sim a tul a ni.

Thi thei kan ni tih kan inhria a, mahse tar thlenga dam tur angah kan inngai tlat thin. Mi an thi a, keini erawh chu la thi ve mai lo turin kan inngai a ni. Naktuka thi mai thei kan ni tih kan ngaihtuah ngai lo va, zaninah emaw, nakkin lawkah emaw kan thi thei a ni tih kan suangtuah ngai lo. Muang takin kan awm a, nun thlahdah takin kan nung a, mahse thangâwk angin thihna hian min la rawn nang thut dawn. Chutiang hun a lo thlenah chuan engtin nge kan awm ang? Thil tha ber dawng tura kan rilru kan buatsaih a, vanneihna leh hlawhtlinnate hmachhawn mai tura kan inngaih ang hian thil chhe ber leh vanduaina rapthlak ber hmachhawn mai thei tura inpeih kan ngai a ni.

Kan khawvel hi kan chhût chuan chhiatna leh manganna tam sâwtzia kan hria ang. Nitin chanchinbuah chhiatna lam hawi deuh hlir kan hmu a, TV-a chanchinthar puanah pawh hetiang thu hian hmun a luah hnem ber. Lir a nghing a, hnam leh hnam, ram leh ram indo turin an inep mup mai a. India leh China te an inepna ringawt pawh hian khawvel ralmuanna a tiderthawng a, nuclear bomb nei ram ve ve an nih avangin heng ram pahnihte inep thâwm hian boruak a siam hle a ni. Heng zawng zawng hi nau vei tantirhna pawh a la ni pha lovin alang.

Chhiatna te, chêtsualna leh indona thu kan hriat avangte hian lungngai a, phili mai tur kan ni lo va, kan inrin a, sual kan sim a pawimawh zawk a ni. Paula chuan zân hi a ral lek lek tawh a, khua a var dawn ta, tiin, thim thuamte paihthla turin min hrilh a, chuvang chuan, simna hun kan la neih a, khawfing a chah hma hian kan sim a, kan inrin a tul a ni (Rom 13:12).

Isuan rawng a bawl dawn khan Baptistu Johana chuan sim rawh u, tia auvin, vanram a hnaih tawh thu a puang a (Mat 3:1-2), hetiang bawk hi kan hun tawn chhoh mek hi niin alang. Harsatna hrang hrang. chhiatna hrang hrang lo thleng tur hi Isua chuan a lo sawi lawk vek tawh a (Mat. 24:3-28), chuvang chuan mangang lo va, sim a, Isua tâwk tura inpeih a ngai. Heng chhiatna leh vanduaina thu kan hriatte hi Isuan rawng a bawl dawna Johana thuhril ang kha an ni a, Pathian Ram hnaih tawhzia puang chhuaktu an ni. Heb. 10:25-ah chuan ni chu lo hnai telh telha in hriatin infuih tawn nasa lehzual sauh rawh u, a ti a, kan infuih tawn a, rinna chak leh nghet kan neih a, manganna lo thlen hun pawha thlamuang taka kan awm theih nan ringtute chu i infuih tawn ang u. Vanduaina thu kan hriat avangte hian mangang mai lovin, chhiatna leh buaina thâwm kan hriat avanga phili lo turin intichak ila. Hengte hian Pathian Ram a taka a lo lan hun a hnai tawh a ni, tih hre chungin, inthlamuan tawn zawk ang u.