Sunday 25 August 2013

Sap Vakvai Zosapthara



(Ramthar Ni pual)
"Sap vakvai" tiin min thlahtute khan lo au elin lo chêksawlh teh mahsela thangtharte hi chuan Zosapthara a hming lam kan bang dawn lo va. Chatuan nunna kan ban phak maia min kawhhmuhtu ropui a nihna piahlamah Mizote tana a inpekna leh a thawhrimna hian a hming chu kan zingah kumkhuain a chêntir ngei tawh ang le.

A hunlaia ni tla seng lova roreltu lalrama tlangval lehkhathiam kha khawi hmunah pawh awm se ngaihtuah awm hauh lo tur a ni a, a pian leh murnaah ngat phei chuan nuam takin a khawsa thei ang a, hausa zawkin a nun a hmang thei ngei ang tih a chiang a ni. Chutihlai karah chuan chung nawmsakna awm thei zawng zawng chu 'hnawmhneah' ngaiin 'Pathian mite nena hrehawm tuar a thlang ta zawk a ni.'

Kum 1867 March 15 khan Wales hmar lama Pensarn khuaah Edwin Rowlands hi a piang a. He khuaa hun eng emaw chen an khawsak hnu, kum 16 a  nihin America ramah an pem a, kum thum chhung chu hna chi hrang hrang a a thawk kual a, chumi hnuah chuan Texas bialah zirtirtu hna a thawk leh a. 1889 khan America chhuahsanin Wales-ah an kir leh a ni.

Oxford-a lehkha a zir laiin Beihrualnaah a piangthar a. A pa David Rowlands-in a thihsan hnuin a nu E.E. Anne chuan a nau John Rowlands nen a enkawl a. Edwin leh John te hi Pathian hre mi niin unau inngeih tak, khawi lo kalna reng renga inkuah riala kal thin an ni a. An unau chuan ramthima a ram tana ding ve tura Pathian kohna chiang tak an dawng dun tlat mai a, a nu tan chuan a luhaithlak ve ngawt ta ve ang. Pa awm tawh si lo, a lo innghahna a fapate pahnih lah hriat loh rama Thuhretu ni turin chhuah zai an rel mauh mai si. A kotu kohna a nasat em avangin mihring dan tum chi ni hek suh le nu tha leh khawngaihthlak Anne chuan Edwin chu Mizorama kal tur leh John chu America-a an tlantu tana thawk turin tukkhatah a vai liam ta a ni.

Inthenna rapthlak

Engtin nge a Lalpa tan chuan hlawk tak leh rim taka a thawh ang tih bakin a rilru a luah lo va, a khat tawkin a nu a kalsan tak khawngaihna leh lainatna Edwin Rowlands-a rilruah chuan a lut leh thin bawk. A nau John-a'n eng ang harsatna nge a tawh tih erawh Indian Ocean tuipui fawnin a sep dawrh dawrh lai chuan a ngaihtuah thleng pha hauh lo; hria se zawng a dan a dang ngawt ngei ang.

Atlantic tuifinriat dam duai maiah an zin dawn emaw tihlaiin John Rowlands-te chuanna lawng chuan harsatna a tawk tlat mai le! America ram pana kal ta lovin li mawng panin, an lên ni lo anmahni ngei chu an pil tial tial a. Chutianga manganna nasa takin amah leh a chuanpuite a tuam vel lai chuan John-a chuan chhanchhuahna lawng ticket a chang hlauh mai a. Mahse, chu a vanneihna chu ama tana hmang ve ta mai lo chuan a bula tlangval pakhat la piangthar lo chu kianin, "Kei chu vanramah ka kal dawn a, piantharna hun i neih hlauh takin nangmah chuang zawk rawh," a ti ta zawk a. Tichuan, thlarau pakhat chatuana botir aiah tuipui nungchate chaw ni turin a taksa chu tuipuiah phumin a awm ta a ni.

A nau thih thu leh a nuin kir leh mai tura a ngenna thirhrui Edwin-a'n a hmuh chuan a timangang hle mai a. Khawi lam zawk hi nge Pathian kohna tak tak ni zawk ang tih ngaihtuahin Bombay lawngchawlh hmunah ni 10 lai Pathian râwnin a tawngtai a. Chutah chuan "Ka chhungte then laiin i lam hnaih ka duh ang" tih hla hian Lalpan a rawn pawl ta a. Leilehnaa kut nghata hnung lam hawi ai chuan Krista avanga tuar a thlang ta zawk a ni.

Zoram nghahchhan Zosapthara

Sap vakvai nih huamin engkim kalsanin lu la hnam, hnam mawl leh hruanghrau, khawvel hmasawnna piahlama chengte zingah kan hrehawm tuar ang zawng zawng tuar turin December 31, 1898 khan Zosapthara ni turin Aizawl a rawn chuang chhuak a. Thil a thiam chak dan chu a mak zawk; thla thum chhung lekin Mizo tawngin thu a sawi thei nghal a; nitin Mizo tawng thumal 50 a thiam ziah a ni.

Zoram hmasawnna tur theihtawpin a ngaihtuah a, a thawk a. Aizawl mai bakah thingtlang hmun hrang hrangah sikul a hawng a. Kum 1900 atang khan Mission sikul zawng zawng chu Zosapthara kutah dah a ni a, 1903 June 25 atangin Lower Primary Scholarship Exam neih a ni a. February 1904 khan Assam Chief Commissioner Sir Bomfylel Fuller Mizorama lo kal chuan Zosapthara sikul naupangte that bikzia a hmuhin sorkar sikul zawng zawng a kutah a hlan ta vek a ni.

Thu leh hlaa ani tluka Zofate tana thawh hlawk hi kan missionary-te zingah an awm lo. Hla phuah leh lehlin 103 zet a nei a, tuna kan Kristian Hla Buah hian a kutkawih hla 78 a chuang a. Pu Buanga ten Mizo A AW B an siam chu tuna kan neih ang hian a siam tha bawk. Bible lehlin kawngah nasa taka thawkin Marka, Ephesi, Kolosa, Philippi, Philemona, Galatia, Hebrai leh Thuthlung Hlui bu eng emaw zat a letling niin Zosaphluia'n a sawi. Harhna ngaina mi niin Khasi ram harhna pawchhuak tura intirh pawh kha a sulsutna hnuaia tih a ni.

Mizote hmangaihtu Mizoramah a hnawng

A neih leh ro hlu zawng zawng a kalsan tawh a, Mizote leh Mizoram lo chu hmangaih dang a nei tawh lo. He rama awma he rama lu phum ngei chu a duhthusam ber a ni. A hmangaih Mizote chu mawlna ata hruaichhuak a, finna kailawn rahtir turin theihtawp a chhuah a. Hei hi sap thikthu chhe zette lakah a tlaktlum loh phahna a ni ta nghe nghe a. Mizo nih hnial lova kan dinhmun leh chan ang chang duh, sapho nena indaidanna bang chhah tak pawh thiah darh vek duh ni mah se Mizoram chhuahsan a tul ta si.

Mizoram a chhuahsan hnuin Sadya (Arunachal) biala Di-garo Mishni zingah rawng a bawl a. Hemi hnu hian Kawl ramah Sgaw Karen zingah a thawk leh a, chumi hnuin Maharastra Bhil-ho zingah a thawk leh a ni. Mizoten Saptlangvala kan tih mai Watkin Roberts puihnain Thado-Kuki Pioneer Mission hnuaiah a thawk leh ta a ni.

Sap Vakvai chu

Britain-a nuamsa thei khan Mizoram leh a chhehvelah hrehawm tinreng a rawn tuar a. Mizoram a chhuahsan hnu pawh hian Mizoram chhehvelah rawngbawlin a vakvai nasa hle. July 20, 1923 zing dar 7:30 a ni a, Tongkolong khua atangin Zosapthara chu a thiante pahnih hmaa kal turin a vahvaihpui Chanchin Tha nen Serkawr panin a chhuak a. Kawng pengthuam pakhat a lo awm a, pakhatin Serkawr a chhun a, pakhatin Lawngban a pawh a. Kawng pengthuam a rin ber chu a zawh a, eng emaw chen a thiante a nghah hnu chuan a thiante an rawn lang thei si lo. A leta kawng pakhat zawk chu a'n zawh leh a; mahse khua a hlat a rin avangin a kir leh a. A kal hmasakna kawng a zawh leh hnu chuan thlam ram pakhat hi a hmu a, a pan ta a. Inhrukna puan chauh hi a keng a, chu chu a thiante hmuh theih tur chuan mau lerah a tar a. Ruahpui vanawn a rawn sur lehnghal a, thosi leh vaihmite karah khua a nghak var ta a ni.

A tuk, July 21 chuan thlam tlaitlana maitê lo rah chu bel kehthem lo awmah chuan chhumin chi tel lovin chawah a ring a. A tuka a thian ten an zuk hmuh chuan 'Thlalera vak ka lo nih hi' tih hla hi a lo phuah mek a ni. A bo champhaphak apiang hian maitê pum chhum chi tel lo chu chawah ringin a tawngtai tlaivar thin a ni.

Chawimawi phu, leia chawimawi loh

July 24 chuan Serkawrah a lut a, Saiha, Lungpher, Cheural leh S. Vanlaiphai te tlawhin August 7 khan Muallianpuia lut lehin September 5 khan Chhimtuipui kama Ainak khua a lut leh a. Sepetember 6, 1923 khan Ainak leilawn ft. 400 a sei chu zawh tlangin a hmangaih Mizoram chu dam chhung atana hmu leh tawh lo turin Chin Hills a pan ta a ni.

Mite chu an hnam tan an thi a, chawimawina nen mual an liam a. Ani erawh chu hnam dang tan, thikthu leh relthang tinreng a phur a, tlawm takin mual a liam ta. Kum 1908-a Wales Mission-in thikthu avanga an ban hnua saprama kir leh duh ta bik lo, Zosapthara chuan sawichhiatna karah Isua a zui a; thikthu karah Mizo a vuan a, August 6,1939 khan relna leh sawichhiatnate'n an tih nat ve theih tawh lohna; dan leh thupek rit sak tak takte an tuiralna hmun, thawkrimte tana Pathianin a tiam, chawlhna ramah chawimawina lallukhum dawng turin tlawm takin mual a liam ta.

Tuesday 20 August 2013

Moral Stone Age

Bul tanna

Civilized khawvelah chatuan daih finna neia kan inngaih a, hmasawnna a thlawha a thlawh tawh lai hian, kan hriat ngai loh leh hmuh ngai loh thil tha tam tak kan hmu a, kan nei a. Changkânna thil tam tak a rawn chhuak a, mihring pawh changkang kan inti a, hma sawn kan inti a. Hmanlai thil leh nundân angte thing kan tih lai mêk hian morally-in kan hnufual tawlh tawlh nia hriatna a pung a. Nundân tha leh tihdân mawi kan tlachham tial tial niin mithiamte chuan an ngai.

Stone Age chu...

History subject-ah chuan Stone Age chungchang hi lesson thar a ni hauh lo va, hre lo fa kan tam kher lo vang. Tunlaina boruak leh hmasawnna nasa takina min tuam lai hian tuma'n Stone Age hunlai hi kan ngai hauh lo vang a, an nundân tur awm ang, hruanghrau leh tihbaiawm tak kha tuma'n thlakhlelh rualah kan ngaih a rinawm lem loh. Thil hlui, mâwl lai zia niah kan ngai a, tunlai khawvel atang chuan mumang lam ram ang chauh a ni. Hmanraw tha neih loh avanga lungtum leh lunghriam nen chauha nun khawchhuah tumna khawvel kha nuamsa taka khawsak theihna chi zia chu a ni lo alawm!

Inlak no leh intihnalhna lam aia damkhawchhuak a, tu leh faten thlahte an neih zel theih nana nun khawchhuah tumna chuan Stone Age khawvel chu a luah a. Inlâk tunlai a, fashion thar ber ber nena inlak eng emaw tumna ten hmun a chang lo va, R&B leh hip-hop tih lam aiin engtin nge ei an hmuh ang a, engtin nge ruah leh thlipui lakah an him ang tih khan an rilru a luah lian zawk a ni. Nundân tha leh mawi aiin hmelma leh ramsa hlauhawm laka nungdama awm kha a pawimawh zawk a, politeness ai chuan rorum khan kawngro a su zawk.

Moral Stone Age thung

Ngaihtuah lêt ringawt pawhin a no leh pa lo tana ip zawr zawrna khawvel ni thin, thawnthu sawia kan sawi tak hi pawn lam hmuh theihah chuan kan kalsan viau lai hian chhungril leh nun dân tha atanga teh chuan kan hnaih tial tial thung a, stone age-ah khan kan lêt leh mêk a ni tiin mithiamte chuan an sawi tlat thung. Thalai naupang zawkte nundân leh khawhawi dân te, an chêtzia leh an nunphung atangte hian Moral Stone Age-ah kan chêng mêk niin mithiam tam tak chuan an ngai a ni.

Khawthlang ramte tihdân kan hmu hnem tial tial a, an tihdân kan lachhawng nasa tial tial a, hei hian khawthlang rama thalai nikhualo tak tak te nundân tha loten kan ram a rawn thlen nasa tial tial a, kan thalaite nundân a pawlawh tual tual a, vei an nei tlêm tial tial a, thuhnu an dâwn lo telh telh a. Vantlang leh khawtlangina tha leh tha lo a lo thliar sa leh nunphung dik leh dik lo a dahhran sa zawng zawng chu anmahni thua siam danglam an tum a. Khawtlang inkaihhruaina leh invawnna lam ngaihtuah lêk lo vin, mahni duh dân anga nun tum tlat an pung tual tual a. Aia upa zah leh tlawmngaihna te an beng arawngah an thun lo va, changpât cheh chhum ang maia tâlin, khauphâr thawvenin an thawveng ve satliah ngawt a ni.

Hnung zawnga hmasawn

Nundân tha kan tihte zawng zawng, tunhma, thing leh mau innawh lai leh Thlanrawkpa khuangchawi hunlai atanga thlahtutena nundân mawi leh tha nia an hriat, an lo duan chhohva an siamthat chhoh zelte chuan thalaite thinlungah hlutna a nei tlêm tial tial a. A tunlai poh leh heng nundân tha leh nun mawi kan tihte hi a thlauh thla nasa tial tial a, a intihchangkan poh leh society-ina dik leh tha a lo set zawng zawngte a hmunêp nasa telh telh a ni. Hei hi a ni ber lawm ni Moral Stone Age chu?

Mihring leh rana inthawi chu 'mâwl thlak' tiin kan lo hnawl tawh a. Khawthlang ramte phei chuan an ngaimawh em em thin a nih kha. Mah se, mâwl thlak kan tih hi a finthlak leh zawk ta emaw ni tehreng, changkang leh fing zawka kan ngaih vun ngoho zingah inthawina tithar a, ran leh mihring thisen hlan ching tawk an awm leh tawh a. Equinox leh Solstice lâwm a, inthawina nen tih bûng bûng chu âtlai thil nia kan hriat tawh hnuah hnam pui leh finga kan ngaih British mite zingah meuh pawh ti duh tâwk an awm leh ta zel mai. Solstice hunlaia Stonehenge bula pungkhawm thin ringawt pawh chhiar tham fe an tling chho ta tlat mai! Druids-ho tihdân entawna inthawi pâwl pawh eng emaw zat an awm leh tawh a. European-ho indona pathian thin Thor biakna pawh tithar pawl an awm zelte hmuh hian kan mawl thar leh dawn pawh ni fahmiang!

Aia upate zah em em thin hnam zingah khan mahni pate rual sawisa hlum duh kan awm tawh a, rual û zawkte kuttum vilik khuma cho mai duh tâwk vengtinah kan kat ta nuk mai! Hurherh chu thlahte thlenga inchhun theih a nih avanga khawtlanga hnawng thin kha tunah chuan kan zui tak huai huai a. Mawl lai hun kan tiha kan pipute duh loh kha tunah chuan engah mah kan ngai ta lo. Kan incheina leh kan bungrua chauh hian hma a sawn a, keini hi chu themthainu mawng tawlh ang chauh kan ni mai lo maw? Taima taka thawk a, theihtawp chhuah thin kha tunah chuan kan inhlawhna leh kan hrawk fahna turah ngei ngei pawh zelthel dan kan zawng ta tlat mai.

Engvang nge ni ang?

Kan mawl tual tual tihna chu a ni hauh lo va, hriatna kan tlachham ta tial tial tihna pawh a ni chuang lo vang; zirtirtu tha kan mamawhin kawng kawhhmuhtu tha kan mamawh tihna a ni thei ang em? Mizoteah chuan chaw ei lai hian pa berin fate awmdân tur a hrilh a, nundân tur leh khawtlanga an mawhphurhna leh an chanvote a hriattir a, an mawhphurhna an hlen theihna turin a fuih thin a ni. Hetianga infuihna hi kan tlachham sawt hle a, hei hian changkang tak chunga nundân thing leh awmdân mawi hriat lohna a hring a ni kan ti thei ang. Khawtlang huapa inzirtirna leh kohhran chhunga inzirtirna kan nei tlem ta hle bawk a, hengte hian a chhe zawngin min hruai a ni thei ang em?

Kristian thalaite hian tunlai kan khawvelah hian tihhmuh tur leh lanchhuahtir tur thil tam tak kan nei a ni tih kan hriat a tha. Nundân tha a tlahniam nasa em em a, awmdân mawi hriat lohna a hluar a, hei hian khawtlang leh kohhran thlengin a nghawng chho zel a. Heng zawng zawng hneh a, nundân mawi leh tha, Lal Isua duh ang zawng kan ram leh khawtlanga a awm theih nan hian a tihhmuhtu leh kawhhmuhtu kan nih a ngai a ni. Inkhawm leh fellowship mai bakah hian tih tur leh nun chhuahpui tur thil tam tak kan nei a. Khawvel mite nen kan danglam a ngai a, anni aia kan danglamna a tam loh chuan kan rawngbawlna pawh hian rah tha leh duhawm a chhuah mawh khawp ta ve ang.
(Kristian Thalai, August 2013)