Monday 10 March 2014

Kohhran leh Politics (Separation of Church and State)

Mizoram sorkarin zu khapna dan thlahdul a tum chungchang kohhranin a sawisel chuan tunlai titi a luah hle a. Mi thenkhatin kohhranin a tih tur a ti niin an ngai a. Chutihlai chuan thenkhatin an sawisel nasa hle. Sorkar dan siam tura kohhran inrawlh an sawisel viau a, sorkar leh kohhran chu a kal hrang tur a ni, an ti a. Kristiante chu roreltute thu awi turin Bible-in min zirtir a ni, an ti bawk. Hengte hi India leh Bible inzirtirna bihchiangin kan thlir ang.

Kohhran leh sorkar

Kohhran a din tirh atangin kohhran hi sorkar kalphungah hian a inrawlh hle niin kan ngai thin a. Constantine-a Rom lalber a nih a, Melvian Bridge Indonaa hnehna a chan hnu atang phei kha chuan nasa lehzualin sorkar kalphung leh rorelnaah kohhran a inrawlh a. Hun Laihawl an tih hunlai, AD 500 - 1500 chhung phei kha chuan, Khawthlang Ram (Western Europe)-ah chuan sorkar hi kohhranin a thunun a, kohhran a thu ber thin a nih kha.

Hun kal tawh thlirin kohhran leh sorkar a kal hrang ngai lo hrim hrim a. A chhe zawng emaw, a tha zawng emawin an inzawm tawn tlat a, chuvang chuan kohhran hi sorkarnaa a inhnamhnawih hi thil thar a ni lo. Sorkar hi kohhran kalphung leh thlarau lam thila inrawlh a tum tlatin tihduhdahna a chhuak thin a, kohhran hian sorkar aia thu a neih a, politics a thunun lutuk a, a duh ang taka a chawh danglam theih tawh chuan kohhran chhungah kalsualna a awm thin.

Separation of Church and State

Mi tam tak chuan khawthlang rama secularism an kalpui dan leh an hriatthiam dan, Separation of Church and State hi an sawi chhuak fo thin. India rama awm kan ni tih inhre reng ila, khawthlang rama an tih ang zel khuan kan kal dawn lo a, India danpui milin kan kal thin.

Secularism nihphung tak takah chuan mihring chhia leh tha hriatna hi sakhaw inzirtirnaa kaihhruai loh a, dan hmanga kaihhruai hi a kawk zawk a. Mahse India-ah chuan hetiang hi a ni lo. Justice RA Jahagirdar chuan, India-ah chuan sakhua leh sorkar hi a kal hrang lo (separate lo) a ti (Rationalist Foundation. Collected Works of Justice RA Jahagirdar: Secularism).

Justice Jahagirdar hian US Supreme Court-in secularism a kalpui dan leh a kenkawh danah chuan sorkar chuan eng sakhua mah a tanpuiin a thlawp lo, a ti a. India Constitution thlir chiana secularism kan pawm danah chuan, eng sakhua mah hi sorkar sakhuaa neih a duh lo va, eng sakhua emaw, kohhran emaw duhsak bik a nei tur a ni lo a, chutihrual chuan mitinte an sakhuaa an duh anga an tel a phalsak a ni, a ti. Hei bakah hian India context-ah chuan sakhua leh sorkar kal hrang hlak tura tih hi thil tih theih loh angah kan ngai, tiin a sawi bawk. US-a Separation of Church and State leh India secularism a inan lohna em em pakhat chu, Article 290A angin India-ah chuan tunhmaa Travancore leh Cochin-a Hindu temple-te cheithatna tur sorkarin kumtin pawisa a pe thin. Hei bakah hian Muslim ten Haj biakzin an neih dawnin, sorkarin mi rethei, biakzina kal turte sum a tumsak thin.

Bible sawi dan

Tunhnaia sorkarin Zu khapna dan thlah dul a tum chungchanga kohhranin a duh dan a sawiah Rom 13:1 thu mi thenkhat chuan kan sawi chhuak a. Bible thu hi a châng mal chauha hrilhfiah a him lo a, kalsual tam tak an lo awm tawhna chhan a ni. Chuvang chuan Rom 13:1 chauh la vâwng a, châng 2-7 thu kan hlamchhiah chuan a tum a kim thei lo a, Bible sawi tum kha kan thelh duai dawn tihna a ni. Rom 13:1-7 thuah hian Paula hian roreltute thu awi tura a tihna lai nia lang chu chhiah pek tur pe a, pawikhawih zawnga sual lo tura tihna a ni.

Helai châng thu Martin Luther-an a hrilhfiaha a sawi zui danah chuan mihring thuneitute ai chuan Pathian thu kan awi ber tur a ni. Bible thu aia mihring thuneitute thu kan awi zawk a nih chuan Pathian thuneihna kan hnawl a, Kristian kan ni lo tihna a ni, a ti. Paula hian roreltute chu thil sual titute hrem tur an ni tih a hria a, chuvang chuan thil sual ti lo va, dânin awm tura a tih anga awm, zâwm mai turin a ti a ni.

Matthaia 22:21 thu, Kaisara thil Kaisara hnena pek leh, Pathian thil Pathian hnena pek thu hi Bible hrilhfiahna tam berah chuan mihring thuneitute hnen atanga kan hmuh chu an hnena pek let tur a ni a, Pathian hnen atanga kan hmuh chu Pathian hnenah pek let tur a ni, an ti.

Sorkar vs Kohhran

Sorkar thila kohhran inrawlh te, kohhran thila sorkar inrawlh viaute hi kan sawisel nasa hle thin. Hemi chungchanga Pathian mitena an lo sawi dan tlem lo tarlang ila.

Luthera te, siamthatu dangte chuan Sorkar leh Kohhran an ngaihdan chu inkalh ni lovin, kal dun tur an ni a. Pakhatin mihring chu dan leh a lek kawhtute hmangin sual laka a him theih nan a veng ang a, pakhat chuan Chatuana nunna a pe ang, tih hi an ngaihdan a ni a, a pakhat chauh ve ve hi a famkim lo an ti. Treatise on Temporal Authority, 1523-ah chuan Luther-a hian mi zawng zawng hi Kristian an nih loh avangin temporal authority (leia roreltute) an awm ngai a ni, a ti (Bayer, Oswald. Martin Luther's Theology: A Contemporary Interpretation. William B. Eerdmans Publishing). Calvin-a chuan leia roreltu chu Pathianin thuneihna a pek an ni a, an tih tur chu Pathian duh dan, mihringte that tlanna ber tur ngaihtuah leh tihhlawhtlin a ni. Chutiang roreltute thu chu zawm tur a ni, a ti. (Wilhelm Niesel. The Theology of Calvin. Translated by Harold Knight. Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1956). Ulrich Zwingli chuan sorkarin mihring felna a tinghetin a humhim thei a, mahse Pathian tana mi fel erawh a chhuah thei lo a, chu chu kohhran tih tur a ni, a ti a. Roreltute an nunrawn a, hleih nei taka ro an rel phei chuan paihthlak a pawi miah lo, Pathian duh dan zawk a ni, a ti hmiah (Stephens, WP. The Theology of Huldrych Zwingli. Oxford: Clarendon Press, 1986. p303).

Geneva, khawpui tawp, zu zuar leh nawhchizuarte hmunpui siamtha a, tun thlenga khawvel khawpui ralmuang a lo nih theihna chhan chu sual dova sorkar leh John Calvin-a te rual taka an tan tlan vang a ni. Asia chhimchhak rama ram hmasawn ber pawl lo ni ta Philippines hi tun ang a nih theih nana dictator-te pawh hlau miah lova hmachhawntute chu Catholic puithiamte an ni a. Latin America mipuiten democracy lei rem an rah a, an zalên theih nana nunna châna sorkar hmachhawntu chu kohhran puithiamte tho an ni. Khawtlang thatna tur duh vanga kohhranten theihtawp an chhuah a, a chânga sorkar nena an inhmachhawn ut ut thinah hian kohhran hian a tih loh tur a ti lo a, mipui thlarau nun chauh ni lovin, social security an neih a, an him theih nan a thawh hian Bible a kalh lo ve.

(Vanglaini March 10, 2014) Thawhtanni

Thursday 6 March 2014

Zu khap leh khap loh

Tunhnaia Mizoram sorkar hruaituten zu khapna dan thlahdul a nih tur thu an sawi atangin zu khap leh khap loh chungchang inhnialna a nasa leh hle mai. A duh lam an tang nâ a, a duh lo lam an tang nâ bawk. Zu khap duh leh duh lote thuziak uluk takin ka lo chhiar thin a, kan thlir dan leh kan tan dan hi a bias, a lai lo hle ve ve-in a lang.

Zu khapna dan thlahdul á!?

Zu khapna dan thlahdul an sawia a duh lamten an sawi lan fo chu zu rui an khuahkhirh ang a, kumtling lo hnenah zu an hralh chhuak thei dawn lo tih hi a ni. Hetiang tur hian kan sorkar hi kan ring zo em ni? Zu khapna danah hian zu rui hrim hrim pawh man theih an nih laiin zu rui hi kawi tinah hmuh tur an awm a. Heng pawh kan khuahkhirh zo lo a nih chuan zu thlahdulin, wine shop hi awm ta se, zu rui kan khuahkhirh thei dawn chuang lo a, kumtling hnena zu hralh pawh khauh takin kan kengkawh thei chuang hauh lo ang. Utopia ang a ni e.

Sorkarin chhiah tam tak a hmuh belh ang a, chhungkaw tam tak erawh chu zu avangin kan retheih phah sawt ang. Kan khawtlang nun a tawp phah sawt ang a, HIV/AIDS thleng hian tun ai hian a nasa zawk ngei ang. Zu khap burna dan kan nei chungin zu leh a kaihhnawih lama thi an tam a, inhliam an tam em em a, hei hi a pung chho ngei dawn. Sorkarin sum tam tak hmuh belh mah se, zu avanga chhiatna hrang hrangah tun ai hian sum a hmang nasa viau zawk ang a, a inrûl tâwk viau mai thei.

Zu chhia a tlêm ang, an ti a. A tlêm phah chuangin ka ring hauh lo. Zu khapna dan an hman ve lohna state tam takah zu chhe in avanga thi an awm thu kan hre fo. Thlahdul mah ila, zu chhia a awm tho ang. Mi retheite alawm, kan ti mai thei, Mizoramah pawh mi rethei kan awm ve tho.

Drugs a tlem phah emaw, ti an tlem phah an ring, rin thu mai mai a ni. Mizoram hi Golden Triangle kalkawng a ni a, ruihhlo tawlh rutute tana kawng duhawm, 'Lamlian Thianghlim' a ni. Manipur-a hel hrang hrangte thamna pêa kalkawnga hman ai chuan, Mizoram state ralmuanga helho tham tur awm lohna, dan leh thupek kenkawh that vak chuan lohna hmuna kalpui a awlsam zawk a, a siper kan dawng hnem tial tial ang. Zu angin a rim a nam lo va, a ruih a nuam zawk a, ti an tam tial tial tho ang.

Zu khap kan duh dan hi!

Nu leh pa leh mi tam takin zu khap kan duhna chhan chu kan khap zawh lo kan faten thil sual an tiha mawhpuh tur midang kan duh vang a ni lek zawk em! Kan fate thilsual tihah sorkar mawhphurhtir kan tumna a ang khawp mai. In chhung atangin thunun kan tum tur a ni a, kan thunun thei tawh lo va, a nghawhngawl leh luhlul tawk lekin kan enkawl a, chu chu a chhanah zu kan puh a, sorkar khap turin kan duh a, a khap hneh tawk loh avangin kan sêl leh si. Chhungkua atanga bul tan tur.

Sual tih chhuanlama hman kan duh avangin zu hi sual thei ang berah kan chhuah a. Miin zu a in tawh chuan sualah a inngai tawh a, sual tawh na na na chuan a aia sual dang leh chuang a awm em ni tih ngaihdan a nei a, chu chuan thil tha lo zawkah a hruai a ni. Zu hi tâwng pâwng ngaihsual ngawt tur a ni lo, a intu a mawl põh leh a thawk mawl ve mai a ni. Tribal zu in, an sawi thin, tribal chu kan lo la mawl deuh nge nge fo!

Tualthah leh pawngsual hremna dan nen kan tehkhin fo, a inang lo tih hria ila. Tualthah leh pawngsualte hi Pathian ngaiha thihna khawp sual kan tih ang kha a ni a. Zu erawh chu thihna khawp suala ngaih a ni lo va, hnam tam tak chuan an ei leh in zinga thil pawimawh takah an ngai. Sual leh tha chungchang hi, Bible-a inziak bakah hi chuan tawnhriat leh khawtlang ngaihdan hi a pawimawh hle. Khawtlangin tha loah kan ngai laklawh a, chuvanga zu hi entleu deuh mai kan ni. Tualthah leh pawngsualte hi chu khawi ramah mah thil tha a ni ngai lo hrim hrim.

Zu hi sual lailet der niin alang lo a, chuvang chuan Setana do taka do vak chi pawh hi a ni chiah em? Kawm ngeih em em tur phei chu a ni hran lo. Tuna Mizotena zu kan do dan hi chu a ngaisang tâwk lekin kan do a, a hlu êm a ni. Zu khap burna dan kan neih pawh hi zep lohah chuan a hlawhtling lo a, enthat chu a ngai khawp mai.

Kohhran inrawlhna hi

Zu khap chungchanga kohhran inrawlhna hi mi tam tak chuan kan sawisel a, a kuang lo a nawr ni hialin kan ngai thin. Synod-in MLA-te lenga a sawm a, zu khap an duh thu an hriattir pawh hi kan sawisel nuai nuai ang. Mahse hei hi kohhran tih tur a ni. Thil tha em em ni lem lo, zalên zawka awm tur chu ringtu tumah kan duh hauh lo ang. Khawtlang, ram leh mipuite thlarau thatna tur ngaihtuahtu kohhranin a sawisel lohin tuin nge sawisel chuang ang? Kohhran hian a tih tur tak a ti a ni. MLA te hnenah pawh hian Mizoram tana tha tura a ngaih a hriattir a ni mai a, a duh leh a ngaihdan chu a thlen thiang alawm! Heng thil lo sawisel ve vak vak a, kohhran duh loh zawnga mahni ngaihdan social networking site-a lo sawi ve vak vak hi 'Pûm titi' ang vel chauh a ni.

Zu in mite, zu zuarte, ei rute kohhran hian hnawtchhuakin an chungah action na tak la se, kan duh thin. A dik hmel ve thei viau. Mahse kohhran hi thirtiang nena rorel tur a ni lo va, khawngaihna nena mite zilhhau thintu a ni. Action na taka la tura kohhran kan nawr hian, a kuang lo nawr turin kohhran kan turlui ang lek chauh a ni.

Sorkar tih tur

Zu khapna dan kenkawh zel emaw, thlahdul zel emaw pawh nise, sorkar hian a mamawh chu excise force a ni a, hei hi tunah hian an indaih lo hle. Engtin paw'n zu khapna dan hi a khawih danglam pawh nise, excise force chak zawk, indaih zawk kan neih a ngai. Tlawmngai pawlte hian pui lo se chuan kan sorkar hi a mualpho viau tawh ang. Excise force hi thuam chak se, tlawmngai pawl hrang hrang kan nei bawk a, a ngaia kenkawh emaw, siam danglam pawh nise, dan tha zawkin kan kengkawh thei dawn a ni.

'Mi thiltithei' hi kan ramin a chhiatpui mek a, dan pawh a nih tur ang a nih theih loh phah thin. Check gate-ah te officer motor a nih avanga check ngam loha tlan tlang kan awm tlatte hi 'Equality Before Law' nen chuan a inkalh chiang alawm! Hei hi zu khapna dan a hlawhchhamna pakhat pawh a ni. Eng dân pawh nise, a hnuaiah hian mitin ang khatin awm thei ila chuan kan dan tam tak hi a hlawhchham lo tur. Equality Before Law hi suangtuahna a ni lo va, a taka thil thleng thei a ni a, kan duh loh avanga thleng lo mai a ni.

Eng dan pawh siam se, a kengkawhtu lam an pawimawh. Kenkawh that a nih leh si loh chuan a hlawhchham a, mipuiin an zâwm tha ngai lo ang. Zu chungchanga dan kan neih hi sorkar hian engtiang pawhin a tidanglam thei, mahse a dan siam a kengkawh tha tur a ni a, a kenkawh that leh theih si loh chuan a taka thawktu, tlawmngai pawl leh kohhran duh dan a zawm mai a ngai ang.
(Vanglaini on Feb 28th, 2014)