Wednesday 15 July 2020

Human Rights leh Kristianna

Tunlai khawvelin a buaipui, miin a bawhchhiat leh chhiat loh an ngaihven leh ngaihchân, ram tam takin inpuhmawhna behchhan bera an hman pakhat chu Human Rights chungchang hi a ni. 'Ka rights a nia lawm' tih chu keini Mizote ngei pawhin kan sawi châmchi a ni ta. US-a hmunpui nei, Open Doors chuan kum tinin Kristiante rahbeh nasat ram, an rights an palzut nasat ram an thlang chhuakin, khawvel hriatah an tar chhuak thin a, N.Korea hian pakhatna a luah deuh ziah a, Muslim ramten an dawt thliai thliai thin. Hetiang taka khawvel titi phunglêng luah nasatu Human Rights kan tih hi eng nge ni le?

Human Rights
Mihring hi kan han pian chhuah phat hian mihring kan nih avanga chanvo chan tur, kan neih tur thil a awm a. Chung kan chanvo leh kan neih tur, keimahni ta bil liau liau turte chu Human Rights kan tih hi a ni. Mihring kan nihna anga kan nun chhohna kawnga zalênna bulpui kan neihte hi a huap vek a; mihringin hlutna leh dikna kan neihte hi kan nihna tur ang kan nih theih nan humhim a, inzahsak tawn a tul a ni. Human Rights tih Henry David Thoreau-a rawn hman chhuah hmasak nia ngaih a ni. Human Rights hi vantlang nun a lo nawm a, a lo that zawk theihna tura a innghahchhan pawimawh nia ngaih a ni.

Rights tih hrim hrim hi chi hnih lianpuiin a then theih. Pakhat chu Natural Rights a ni a, hei hi tuma min pêk ni lo, mihring kan nih a, kan pian chhuah atanga kan chanpual hrim hrim a ni. Nun hi mihring kan niha kan chanvo a ni. I nunna tiderthawnga mi a chêt chuan i Natural Rights kha a tiderthawng tihna a ni. Pakhat leh chu Legal Rights an ti a. India khua leh tui ka nih chuan vote ka nei ngei tur a ni a, vote ka neih theihna tura min dâltu chuan ka legal rights min rahbehsak a ni.

Rights kan neihte hi min humhimsak turin khawvelah pawl hrang hrang an awm a, UNO ngei pawhin Human Rights chungchangah thupuan chhuah pawimawh em em a nei a (UN Declaration of Human Rights). Right palzûtna a awm em tiin khawvel ramte hi an inenthla tawn a, insawiselna chhuanlam bera an hman a ni.

India ramah hian kan danpuiah Fundamental Rights a chuang a, chu chu khua leh tuiten rights an neih ngei ngeite a ni. Hengte hi mihring kan nihna leh khua leh tui kan nihnaa kan neih a, kan chen a, kan hman theihte a ni. Mi rethei rahbeh leh chanvo chhuhsak te, mi chan ai eisak te hi dân bawhchhiatna lian tak a ni.

Kristiante tan
Tunlai khawvela mihring ngaih pawimawhna leh mihring nunna dah hlutna hi Kristian zirtirna atanga rawn pâr ti ila a sual lo mai thei. Bible zirtirnaah chuan mi retheite hnehchhiah leh dikna rah beh chu Pathian pawi sawina lian tak a ni. Tunlai khawvelah pawh hei hian ngaihven a hlawh a, 'Mihring rahbeh an ni em? Diknain ro a rel em?' tih chu Human Rights pawl hrang hrangte ngaihven a ni. Mihringin, mihring a nihnaa a duhthlanna a hman theih loh a, dânin a chanvo tur ngeia a ruat pawh a chan loh chuan Human Rights-in palzut a hlawh a ni an ti thin.

A vun rawng a danglam avangtea a ta tur midangin a chhuhsak emaw, a pek duh loh emaw chuan a rights kha rahbehsakin a awm tihna a ni. Mihring chu thlamuang taka awm tur a nih laia tuin emaw a rikrap emaw, thlamuanga a awm theih lohna tur thil eng emaw a thlen chuan, chumi rights chu humhalhsak a ngai tihna a ni. Mihring chu a lo pian chhuah phat atangin nung turin dikna a nei a, nunna chu a chanvo a ni a, mi tuin emaw a duh ang anga a tihtawpsak ngawt tur a ni lo. Mihring a nih chuan  in leh lo a din thiang a, chu chu miin a duh ang angin a thiahsak ngawt tur a ni lo. Heng, miin an rights an palzutsak a, an chhuhsakte tan hian Thuthlung Hlui hunah khan zawlneiten nasa takin an bei thin. Mi rethei, an dikna leh chanvo an chhuhsak leh rahbehsakten an chanvo tur dik tak an chan theih nan zawlneite khan lal leh milian an pawisa lo a, Pathian aiawhin heng rahbeh tuarte tan hian an ding a, tihduhdah an tâwk a, tân inah an khung bawk a nih kha.

Zawlneite hna hi tunlai khawvelah kohhran leh Kristiante hian kan thawk chhunzawm reng a, mi rethei, rahbeh tuar leh an chanvo tur miin an chhuhsakte tan hian Kohhran leh Kristiante an au chhuak reng a, thuneitute leh sorkar mi liante pawh sawi loin, an tihdik lohah an sawisel a, mi rethei leh rahbeh tuarte tan hian an la bei reng a ni. Kristian kan nih a, Krista Kohhran kan nih chuan hei hi kan hna pawimawh leh kan tih tur a ni a. Kristian thalai chuan a thalaipui, a chanvo ve tur rêng pawh tute emaw thuneihna hman sual avanga a chân lohna turte a vênpuiin, chutiang thil a thlen chuan a au chhuak ngam tur a ni.

Kan hriat sual thung le...
Rights leh dignity chungchangah hian kan thangharh viau tawh a, kan inzirtir mek zel bawk. Chutihlai chuan hriat sual tam tak kan nei thung si. Kan inenfiah a, kan insiamthat loh chuan Pathian pawi kan sawi ang a, midangte tan tlûkna kan siam ang tih erawh a hlauhawm hle. Kan duh dan ang diak diaka kohhran rorelna a kal loh a, kohhranin hma a lak loha kan sawisel hi khawvel mite thlirah chuan kan 'Rights' a ni mai thei a, amaherawhchu Bible zirtirna atang erawh chuan kan tih tur a ni chiah em? a tih theih. Mahni tanghma haina chi khat a ni daih thei a, kalsualna thlentu a ni thei. 'Ka rights a nia lawm' kan ti thlazen a, Isua engtin nge a sawi a, a tih le? tih erawh kan ngaihtuah chang lo fo.

Mahni rights kan hriat a, kan claim mêk lai hian Isua zirtirna erawh a danglam thung hle. Mat. 5:39-ah chuan 'Kei erawh chuan ka hrilh a che u, mi sual dodal suh u; i biang ding lama bengtu hnenah chuan a lehlam pawh dawh rawh. Tin, tupawhin i lakah thupawi siamin, i kawr lak a tum chuan, i puan pawh laktir nghal rawh. Tin, mêl khat kala phût luitu apiang che hnenah mêl hnih kal rawh' tiin Isuan min zirtir. Hetilai thu hi uluk takin chhiar ila, 'Ka rights alawm, ka ti ang chu' tih hi Isua zirtirnaah chuan a leng tam vak loh hmel hle mai.

Lal Isua nun dan leh a zirtirna pumpui hi han en ila, mahni rights claim turin min zirtir miah lo! Isua pawh kha a chungthu an rêl khan insawifiahna hun engmah an pe lo a, a rights an palzutsak nasa hle, mahse a phunnawi hauh lo. Isua hian mahni rights claim turin min zirtir lo a, midangte rights humhimsak tur erawh chuan min duh thung; hei hi kan hriat a tul khawp mai. Keini Kristiannaah hi chuan kan rights kan claim a, midangte rights rahbehsak mah se, ka rights ka neih theih phawt chuan pawi kan ti lo. Midang mualpho mah se, kei ka mualpho loh chuan pawi kan ti miah lo a nia! Midangte rights humhimsak tur erawh chuan Isua kha a che na hle thung. Khatih hunlaia vantlangin an ngaihsan leh an chung en, Pharisaite leh Sadukaite kha, midang rights an rahbehsaknaah chuan hlau miah loin a sawisel siah siah ngam a, ama rights erawh humhim a tum hran lo. Midangin an chanvo tur dik tak an chan theihna tur a nih phawt chuan a chanvo tur dik tak pawh chân vek mah se pawi a ti hauh lo.

Mahni rights claim ngar ngar chunga beihnaah ai chuan mahni chanvo tur pawh chân ngama rawngbawlna hian mite thinlung a hneh zawk. Kristian hmasate Rom sorkarin a tihduhdah chiam khan, Kristiante khan an chanvo an chan theihna turin beiin nawr ngar ngar se, mite thinlung an hneh mawh viau ang. Amaherawhchu Krista tan a nih phawt chuan an basic right, nung tura dikna leh chanvo an neih pawh pe phal khawpa an inpekna khan mite thinlung a hneh a, Rom ram ngei pawh Kristian ram a nih phah ta zawk.

Tlipna
Tunlaia Kristianten kan hriat thar atana pawimawh tak chu Krista tana kan dikna leh chanvo chân ngam hi Kristian nun, Kristan min zirtir kha a ni tih hi a ni. Krista aia kan rights kan dah lian lutuk te, kan zalênna tur kan dah pawimawh lutuk avangte hian mite thinlung hi kan hneh thei ta meuh lo niin alang. Krista tan a nih chuan kan dikna leh chanvo hi kan chân ngam a ngai a, chutiang a nih tak tak hunah chuan kan thusawi aiin kan nun hian Chanchin Tha a puang darh nasa ang a, mite thinlung kan hneh thei ang.

Friday 3 July 2020

Zu leh Tribal

Mizote hian zu hi kan buaipui nasa hle a, kan buaipui lutukna lamah kan tihlu a, in duh an pun phah ang lek leka sawi pawh a awm. Zu kan han zuar a, kan thi zut zut mai a, tichuan kan khap leh. Zu khap leh khap loh hian thihnaah hian nghawng chu a nei viau chuan a hriat. KTP report-a a landanin, kum 2017 khan KTP member thi 469 an awm a, kum 2018-ah mi 471 thiin thi an pung a; zu khap a nih hnuah kum 2019 khan thi an tlahniam hret a, mi 453 an thi. Zu khap a nih tâk avanga thi hi tlêm ta nge tih erawh zu khap a nih leh hnua report vawi khat atang hi chuan chiang tak chuan a sawi ngam chiah loh nain, chhuidawn theih tak chu a ni ngei mai.

Mizote hi zu in thiam lo bik, zu buaipui nasa bik angin kan insawi thin a; kan chîn em em chu zir chianna awm mumal lo leh inchhiar zau zuina awm lem lo a, nia kan ngaih, thudik ber âwm ang maia sawi luai luai leh ziaktu thenkhatten huai huai tak taka an ziak hi chu a him lo. Ziaktu lar, hming nei chin tawhte hi chuan hetianga kan sawi a, kan ziak dawn a nih chuan eng emaw tanchhan fel tak neih hmasak a, tlêma inchhiar zau deuh a tha thin mang e.

Ram dang tribal-te
Khawvelin zu in thiam lo leh chhiatpui nasaa an sawi chu American Native, Red Indian kan tih hote hi an ni. Tlêm han chhiar mai pawhin an lo buaipuiin, an hnam pawhin an chhiatpui hle tih loh rual a ni lo. US-a Native American leh Alaska-a lo chêng hmasa thi zawng zawnga za zela 11.7 chu zu leh a kaihhnawih vang a ni a; khawvel huap ang chuan thi zawng zawng za zela 5.9 hi zu leh a kaihhnawih a ni. Zu avanga an harsatna hi khawvel huap ang chuan a lêt zetin a tam zawk tihna a ni.

Kum 2006-2010 chhunga thihna chungchang chhinchhiahah, American mipui nawlpui aiin Native American zingah zu leh a kaihhnawih avanga thihna hi a lêt li (4) zetin a tam zawk. Heng thihnate hi zu rawih avanga motor chetsualna te, thin tha lo, zu avanga mahni intihlum leh zurui tluksual leh chetsual vangte a ni. (Wikipedia: Alcohol and Native Americans)

Australia-a lo chêng hmasa Aborigines te khu, mak tak maiin Australia mipui nawlpui ai chuan zu in lo zawk tura ngaih an ni a. Amaherawhchu zu an in vêk vêk thung erawh chuan Australian mipui nawlpuite aia in thiam lo zawk tura ngaih an ni a, an taksa hriselna leh himna atana hlauhawm khawpa in chîng zawk an ni thung a. Zu leh a kaihhnawih avanga damdawi in panpui ngai zawk tura ngaih an ni (https://www.health.gov.au/health-topics/alcohol/alcohol-throughout-life/alcohol-and-aboriginal-and-torres-strait-islander-peoples).

India ram tribal leh hnam hnufual
Mi hrang hrangin an zir chiannaa an sawi lan fo chu India ramah hian Scheduled Caste, Scheduled Tribe leh hnam hnufual dangte hi midangte aia zu in thiam lo zawk kan nih thu hi a ni.

Jharkhand vela tribal-te zu avanga harsatna tawh dan an zirchiannaah tribal zingah hian zu avanga harsatna chi hrang hrang hi a nasa zawk a ni tih hmuhchhuah a ni a. A chhan pakhat chu heng mite zingah hian inthlahchhawn lama zu hnathawh lo chhâwntu (pharmacogenetic leh metabolic) te hi tribal lote nen a inan loh vang nia rin a ni (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3573575/).

Scheduled Caste leh Scheduled Tribe-te zingah, hnam dang aiin, zu leh zuk leh hmuam a hluar hle a. Caste dang zawng aiin heng pahnih leh hnam hnufual dangte hian zu an in duh zawk (more likely to drink) zawk thu tarlan a ni bawk (https://openscholarship.wustl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1024&context=brown_facpubs).

North East-ah Arunachal mite an zirchiannaah zu a hluar hle tih a lang a, Kristian leh Buddhist sakhaw zuituteah aiin anmahni hnam sakhua la zuite zingah zu in leh zu avanga harsatna nei an tam ber (https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15332640.2017.1355766?scroll=top&needAccess=true).

Mizote leh zu
Heng zirchianna atang hian Mizo kan nih avang hrim hrim leh zu khap a nih avanga zu in thiam lo hrim hrim ai mahin tribal leh hnam hnufualte hian zu an in thiam lo zawk a, chu chu Mizoteah hian chiang takin a lang nih hmel zawk. Zu zawrh a nih chhung khan zu avanga harsatna pun belh thu an sawi châmchi a, thihna pawh nasa takin a pung niin an sawi.

Zu hi kum li-nga vel han zalên se, kan thiam mai ang an ti tak nain, Red Indian-te ang kan nih hlauh chuan kan thiam chuang lo ang. Red Indian te zingah kum za têl zu a zalên a, an chhiat phah nasat avangin khuahkhirhna chi hrang hrang an zam a, chuti chungin tun thlengin, US-ah chuan a hnam anga zu in thiam lo berte zinga mi an la ni reng a. American Addiction Centers-in a tarlan dan chuan US-a mi hrang hrang awm zingah za zela chhutin a tlangpuiin Native American zingah zu in lo an tam ber nachungin, a inte erawhin an in thiam lo ber. Mingo, mihang leh chi dang zawng aiin Native American zingah zu avanga buaipui ngai, za zela chhutin an tam ber.

Hengte a nih avang leh tribal leh hnam hnufual zawkte dinhmun en hian Mizote tan pawn zalên taka zu in tur awm lo hi a fuh zawkin alang a. Sorkar hmasa lamah khan zu hi awmze neia khuahkhirh an tum viau nain, a thei lo ropui mai bawk si. Tuna kan tana tha ber tura lang chu zu hi zalên lem lo se tih hi a ni.