Saturday 8 November 2014

US Kohhrante leh Mizoram

Sap ramah kohhran a tlahniam nasa a, biak in tam takah inkhawm tur an awm tawh lo tih hi titi leh a kal tawhte sawi chhawn kan hriat em em a ni. Sap ram tih hian British thliarkar kan kawhtir deuh ber. Europe-a Kristianna, a bikin Protestantism a tlakhniam em em lai hian US-ah erawh chuan an la chak hle. Bible Belt an tih mai, US state chhim lamah te khuan kohhran huhang a la lian hle a ni.

Hetihlai hian US-a mainline church an tih, kohhran ziding pangngai kan tih tam tak khuan member an chân nasa hle mai a, chutihrual chuan pentecostal leh charismatic kohhranah te erawh member an pung chak hle thung.

US kohhrante


2012 Yearbook of American and Canadian Churches-ah US-a kohhran lian lian 25 te tarlan an ni a, chung zingah chuan Evangelical Lutheran Church in America hi member chân nasa ber an ni a, kum 2012 khan member maktaduai 4 chuang hret an nei a, kum 2011 aiin member za zelah 5.9 ngawtin an tlem tawh zawk. Kohhran lian, member ngah 10 te chu - Catholic, Southern Baptist Convention, United Methodist Church, Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Church of God in Christ, National Baptist Convention, Evangelical Lutheran Church in America, National Baptist Convention of America, Assemblies of God leh Presbyterian Church (USA) te an ni.

Heng kohhran lian 10 zingah hian American Kristian tam takin kohhran ang pawha an ngaih meuh loh, Church of Jesus Christ of Latter-day Saints te, National Baptist Convention leh Assemblies of God te chauh hi pun lam pan an ni a, a dang chuan member a kum têlin an chân. 2012 Yearbook of American and Canadian Churches-in kohhran lian ber ber 25 a tarlan member belhkhawm hi 145,691,446 an ni a, a pumpui thuah member hi kum 2011 ai khan za zelah 1.15-in an tlem tawh zawk.

Statistic hnuhnung ber atanga a landanah hi chuan mainline church ten member an chân zêl lai hian pentecostal kohhran hote an pung tial tial thung. Khûnkhân deuh taka inkaihruai a, an worship kalhmang pawh liturgical deuh deuh ten member an hloh zel laiin, hlim lâm, taksa chêtna leh Thlarau thilpek uar kohhrante an pung zel. Kohhran lian 10 tarlan zinga pung chak ber Assemblies of God pawh hi pentecostal kohhran a ni.

Pentecostal


Pentecostalism hi kum zabi 19-na lai vel atang rawn zi chhuak a ni a, a thangduangin Kristianten an lâwm hle. He movement hian ngaih pawimawh a nei a, chu a ngaih pawimawh ngai pawimawh vetu kohhrante chu Pentecostal kohhran an ti. Pentecostal kohhran tih hian Mizorama UPC te chauh huam loin, Baptist, Salvation leh Mizoramah chuan Presbyterian te ngei pawh hi a huang chhungah kan rîn lût thei ngei ang. Mizorama Catholic Kohhran pawh, an inkhawm hruai dan liturgical hle mah se, kawng tam takah chuan pentecostal ziarâng an la nasa ve sâwt viau a nia.

Mizorama UPC te hi Oneness an ni a, an thu uar leh inkhawm an kalpui danah chuan pentecostal an ni  a, Trinity an pawm lo a, Pathian erawh chi thumin mihringte hnenah a inpuang tih an pawm thung. Oneness hi khawvel pumah maktaduai 24 vel an awm. Unitarian leh Oneness hi mi thenkhatin inang niin an ngai a, a ni lo. Unitarian-te pawhin Trinity an pawm lo a, Pathian kawng thumin a inpuang tih hi an pawm lo bawk. Isua Pathianna an hnawl a, Pathian zawlnei, mihring aia chungnung si a ni, an ti thung.

Assemblies of God hi pentecostal kohhran huang chhunga mi ni mah se, Trinity an pawm. Khawvela pastor lar Rick Warren-a kohhran, Saddleback te pawh hi pentecostal kohhran huang chhunga mi tho a ni a, Oneness erawh an ni lo. Pentecostal Kohhran kan tih chuan theology emaw thurin emaw lam ai mahin inkhawm boruak sawina a nihna chin a awm mah zawk.

US kohhran dinhmun atanga lang chu tunlai khawvelah pentecostalism hian mi a hîp hle tih hi a ni. Khûnkhân leh urhsûn lutuk hi mi tam takin an zo tawh meuh lo a tih theih a, mi a hîp lo tial tial, ti ila, US dinhmunah chuan kan sawi dik viau mai thei.

Mizoram


Mizoram dinhmun atang pawhin pentecostalism hi kan bawh leh tuipui a ni mah zawk. Camping, crusade thil dangah pawh, hlim lâmna kan uar hle a, chu bakah Thlarau thilpek kan sawi uarin kan ngaisang hle bawk. Mi tam takin kan sawiselin, emotion feeling a chawk chhuak a, Pathian chawimawina tak tak aiin mahni tuipui thilah kan rilru kan pe zawk, an ti a, a dikna chin pawh a awm. Amaherawhchu miin theihtawpa Pathian a chawimawia kha a pawimawh a, ning chung chung emaw, peih lo taka Pathian biak luihpui hram hramah chuan rinna tak tak a che mawh viau.

Dutch hmeichhe pakhat, Mizorama rawn kal chu khawchhak lamah Presbytery Inkhawmpui hmangin an kalpui a, inkhawma mipui lâm nuai nuai mai te, an hlimruite a hmuhin mak a ti hle, "Presbyterian Kohhranah hetiang hian an lo lâm ve thin a ni maw" a ti hial. Hlim lâmna hi mi takin sawisel mah se, Kristiantea Pathian hmanraw pawimawh tak mai, a kohhrante a tihpunna hmanrua a lo ni reng mai. Camping leh crusade te pawh hi pentecostalism-in a ken tel pawimawh tak a ni. Presbyterian Kohhran a ni emaw, Catholic a ni emaw, tunhmaa kan lo tih ?hin loh dan a nih pawhin hnualsuat loa a hmang tangkaitu nih tum zawk hi a dik zawk hle ang.

Tunlai khawvelah pentecostal movement hi kohhrante tan a thlauhthlak hleih theih loh a, Pathian hmanraw pawimawh tak niin alang. Inkhawm kalphung puithu leh ûp lutuk maia inkaihruai hi a tha viau nachungin he chauh lo pawh hi Pathianin hmanrua a nei tih kan pawm tlan a ngai. "Kan kalphung a ni lo e" tia do emaw, duh loh bur emaw hi Pathian thu a ni lo ve thei tho. Pathianin tunlai Kristiante hmanrua min pek hi kan hman tangkai poh leh kan vannei a ni mai.

Wednesday 7 May 2014

I thinlungah tunge lalber?

'Aw Zion fanu, nasa takin hlim la; aw Jerusalem fanu, au chhuak rawh; Ngai rawh, i lal i hnenah a lo kal e; mi fel a ni a, hnehtu a ni; inngaitlawm takin sabengtung chungah a chuang a, sabengtung no chung ngeiah'. Zakaria 9:9
'Aw kulh kawngkate u, in lu chungte kha chawi sang ula; nangni kawngkhar hlunte u, inkhai sang rawh u; tichuan ropuina Lal hi a lo lut dawn nia. LALPA chak tak leh thiltithei tak, LALPA, indonaa thiltithei tak chu a ni.' Sam 24:7



(Tumkau Ni sermon)

CS Lewis hi khawvela ziaktu ropui leh hmingthang a ni a, a lehkhabu ziak Ben Hur chu a hralh a kal em em a, a film-a siam a ni a, khawvela film lar leh ropui a tling a. A tir chuan Kristian a ni lo va, chutihrual chuan Isua erawh a ngaisang hle thung. Nun dan tha kawhhmuh a, khawvela mihring piang tawh zinga entawn tlak ber niin a hria a, a thinlungah chuan mihring pakhat ve mai, mahse mifel leh entawntlak angin a riak thin. Pathian Fapa a nihna erawh a pawm lo va, chhandamtuah a ngai ngai lo. A hnuah a thinlungah Lal ber atan a lawmlut a, chuta tang chuan nun tak a nei a, miten amah an hriatna langsar pawh Kristian a nih hnuah a lehkhabu ziak atangin a ni ta a ni.

Tumkau Ni kum tin kan hmang thin a, naupangten kawng zawhin, 'Hosanna, Lalpa hming lo kal chu fakin awm rawh se. Chungnung berah khian Hosanna!' tiin an au kumtin thin a. Tumkau Ni pualin Pathian thuchah kan ngaithla thin. Kumtin hetiang hian kan hmang liam a. Kan lo hman tawhte kha thlir kir la, i nunah engtin nge hna a thawh a, nangmah a khawih che? I ngaihtuah zui ngai lo va, i nunah hnuhma a nei em em thin lo. Eng vang nge? I thinlung tak takah Lal atan i lawmluh vang a ni. Jerusalem-ah lal angin a lût a, a hnuah an khêngbet leh, chutiang bawk chuan i thinlungah Lal angin i lawmlut ve hluai a, a hnuah i khêngbet leh a ni.

Lal angin Isua a lût

Kalhlen Kût leh chhang dawidim telh loh kut hmang turin khawvel hmun hrang hrang leh Palestina hmun hrang hrang atangin Judate Jerusalem-ah an fuankhawm a. Rom sorkar awp hnuaia awm duh lo, hel reng mai, Jerusalem-a Rom sorkar chhinchhiahna mupui lem pawh lakluh duh lo Judate chuan Isuaah hian beiseina sang tak an nei a ni. Galili Biala a rawngbawlna hrang hrang te, a thilmak tihte an hria a, mita hmutu pawh thahnem tak an awm. Chung mite zawng zawng chuan Messia, an hnam chhanchhuak a, Rom sorkar laka zalênna petu tur ni ngeiin an ngai a ni. Judate an fuankhawm hnem laia Jerusalem-a a rawn lût pawh an lâwm a, amahah beisei sang tak an nei a ni.

Lal hmuaha an hmuah a, tumkau nen an lo lawm a, a kalna tur kawnga puante an phah hial lai hian Isua chu an beisei ang a ni hauh lo. He khawvela hmuh theih lal ram din a tum lo va, thinlunga ram lak tuma rawn thawk a ni si a. Chu chu an hrethiam lo va, an duh angin Isuan a hruai dawn lo tih an hriat avangin an khengbet ta a ni. Rom sorkarin Judate a awp beh dan sawisel lovin, Pharisai te leh Sadukkai te thiltih dan a sawisel zawk a. Anmahni hruaitu nia an ngaih, an ngaihsan leh an zah em emte a rawn sawisel zawk a. Hnam rilru pu taka Rom sorkar an lo beih ngar ngar chu a rawn thlawp ve lem lo va. Chhiah pek, an nin leh ngaih theih loh em em pawh a rawn dodal lo. An duh anga thil a kalpui loh avangin an duh anga lo kal thin Barabba an thlang ta zawk a ni.

Lal ni tak tak turin an duh a, mahse an beisei, châkzawng leh duhzawng anga a hruai dawn loh avangin lal tak tak atan an pawm leh lo a. A tawpah chuan Pilata tual zawlah 'Krawsah khengbet rawh' tiin an au leh dual dual thung.

Isua nge Barabba?

Kan thinlungah hian Isua hi lal ni turin vawi tam tak kan sâwm a, ropui takin kan lawm lut a, hnehna hlado chhamin 'Ka thinlungah Isua, Lalber rawh se' tih te, 'Setana chu hnehin a awm ta' titein kan au rual thin, mahse kan thinlungah hian rei a lal thei si lo thung. 'Halleluia' tiin vawi tam tak kan chham a, a tawpah chuan Barabba zawk hi kan thinlunga zalên leh ropui zawk a ni leh thin; eng vang nge?

Isua chuan kan dik lohna a rawn sawisel a, dik taka ti turin min rawn hrilh a. Kan châkzawng leh kan beisei ang zawng zawng a thlentir lo va, kan mamawh leh kan nun atana pawimawh min pe thung. Kan hrethiam lo a ni. Kan ngaihhlut leh ngaih ropuite a rawn namthla a, temple tuala kan sumdawnna te a rawn namchim a, kan hrethiam lo a ni. Kan huat leh duh lohte min rawn duh loh pui lo va, kan duh lohte min duhtir a tum a, kan ngainat loh te min ngainattir a tum thung. Kan nêl ngai reng reng lohte bula awm turin min ti a, an bula awm nuam kan tih em em te, kan thlakhlelh ngawih ngawihte kalsan turin min ti thung si. Isua hian kan duh loh danin min kaiher nasa lutuk a, chu chu kan ngaithei lo.

Barabba erawh chuan kan huatzawng min huatpui a, kan duh ang zawng takin kaihruai a. Kan do ang min dopui a, kan nuam tih ang nuam a ti ve. Kan ngaihhlut ang a ngaihlu a, tundin kan tum ang tundin a tum a, kan kal duhnaah a kal duh a, kan ngaih ropui angte a ngai ropui ve, a tawpah chuan Barabba zawk kan thlang leh thin. Haw hawa kan lawm luh leh, tumkau nen meuha kan thinlunga kan lawm luh tawh Isua hi a rei deuh chinah chuan kan khengbet leh zawk mai thin. Isua hi keimahni rema awmtir kan tum a, Isua rem hian awm mai zawk ila Lal tur dik tak kan thinlungah hian a lal ngei ang.

Tunge Isua chu?
Zawlnei Zakaria chuan Zion fanu hnenah, a chhunga rawn lut tur lal mizia hetiang hian a sawi - mi fel, hnehtu leh inngaitlawm. Sam ziaktu chuan - ropuina lal, chak tak leh thiltithei tak a ni ti bawk. Hemi hi i thinlunga lal tura i lawm luh ve thin, mahse rei daih lova i khenbeh leh thin kha a ni!

Mi fel, tih chuan mihring ngaiha fel ringawt sawina a ni lo, Pathian ngaiha fel sawina ni tel. Pathian ngaiha tlaktlai lo, sual avanga Pathian tana tenawm ber ni tawh chu Isua Krista zarah Pathianin mi felah min rawn puang leh ta a ni. Chu Isua, mi fel chu i thinlunga lalbera i awmtir phawt chuan Pathian ngaiha mi fel leh lawm tlak, a pawl tlak i lo ni ang a, Isua Krista roluahpuitu i ni dawn a ni.

Mihringte tawpna chu thihna a ni a, mitinin kan hlauh leh kan hreh, pehhel dan kawng kan zawn a ni. Chu thihna ngei pawh hneh tawhtu, tho leh a, Pa dinglama thu ngeia chu i thinlunga lalber atana i lawm luh phawt chuan thihnain a hneh tawh lo che ang a, chatuanin i nung tawh zawk dawn a ni. Hmelma pa Setana kha ama thiltihtheihna hmangin i hneh tawh ang, i nuna harsatna, i hneh theih loh nia i ngaih thin kha a hnehtir dawn che a ni.

I thinlungah Isua chu a lal ber chuan, inngaihtlawmna nen i nun i hmang ang a, chu chu sum te, chawimawina te, nunna te a ni. Chu chu a ni lawm ni i zawn a, i duh kha? Amah Isua ngei a pawh a inngaihtlawmna avangin hming zawng zawnga hming chungnung ber pek a ni a, 'Isua Krista chu lal a ni' tiin lei tinreng hi a hmaah a la inpuang ang a, khûp tinreng hi a hmaah an thingthi dawn a ni. Chu chu inngaihtlawmna rah a ni.

Isua chu i thinlunga lal atana i sawm luh a, aman hmun chungnung ber a luah chuan a thiltihtheihna avangin chawisanin i awm ngei ang. Ropuina lal ber i thinlunga a awm tawh chuan nangmah i ropui ang a, chak tak leh thiltitheia chu i hnena a awm tawh avangin chakna leh thiltihtheihna chu i ta tur a ni tawh ang.

I thinlungah tunge lalber? Isua Krista hi Jerusalem-a lal anga a luh ni hi naupang chauh lawm turah i ngai em ni? Vawiinah hian i thinlung chhungah Isua chu lalber turin luhtir la, ani zarah chuan hnehtu, Pathian mit hmuha mi fel, inngaitlawm, ropui leh chak i ni ang.

Isua zuitu nih tum

"Mi zui rawh; mitthiin anmahni mitthi chu vui rawh se," a ti a (Matthaia 8:18-22)

Kristian kan intih hian thil hming emaw, pawl hming pakhat ve mai a ni hauh lo va, a awmziaah chuan Krista zuitute tihna a ni. He thumal hi kan hmang nasain, Kristian ram, Kristian zaa za kan inti a, chutihrualin 'Kristianna' tihin kan thinlung a den dan erawh chu a danglam hle si. Kristian kan intih hian kan nitin nun, zirna leh hnathawh zawng zawng thlengin a nghawng tur a ni tih erawh kan ngaihtuah ngai hauh si lo.

Kathryn Dick-i chu Nigeria rama Ibadan khaw kianga tleirawlte camp thinna hmuna rawngbawltu pawimawh tak a ni a. An ngaihsan em avangin Nigeria khua leh tui nihna an pe ta hial a. Pa pakhat chuan, 'Pathian i hriat duh chuan Miss Dick-i hmu mai rawh," a ti hmiah mai a ni. Kristianna hi nun zawng zawng nena nunpui tur a ni a, Isua zuitu nih hi peih châng châng atan chauh a ni lo.

Isua rawngbawlna

Châng kan tarlan hi Isuan Galilee biala rawng a bawl lai chanchin a ni a, Matthaia 8:1 - 10:42 chhung hi Galilee rama a rawngbawlna hrang hrang tarlanna a ni. Mat. 8:1 atanga 9:38 chhungah hian Isua thusawi hrang hrang leh thilmak tih thenkhat lakkhawm a ni. 8:1-17 chhungah chuan tihdam rawngbawlna a neih pathum tarlan a ni a. Phâr tihdam a hmasa ber a, chumi hnuah sipai za hotu nau a tidam leh a, Petera pizawn a tihdam hnuah mi tam tak tihdamin a thilmak tih a khaikhawm a ni.

Hetiang, thilmak ti thei, damlo tidam thei zirtirtu chu Galilee bial hian an ngaisang em em a, a zirtir nih chu a thlakhlelhawm hle a, inchhuanna tham pawh a ni. Mipui vantlang pawhin a zirtirte chu an be thain an tlawn hle ang, tih a rinawm a. Tunlai ang chu ni se, nu tam takin an fanute pasal atan an îtzawng tak, pa tam takin chaw eia an koh, 'A zirtirte zinga mi kha kan laina hnai tak a ni' an tih duh tur ang chi a ni. Amah Isua ngei pawh an chhungte a nih theih dan an dap ngat ngat ang a, 'Keini pawh Nazareth khaw chhuak ve tho' tih atanga insawi luh tum eng emaw zat an awm ngei ang.

Isua zui tum Lehkhaziaktu

Chutianga miin an ngaihsan a, amah zui nih an châk lai tak chuan lehkhaziaktu pakhat a rawn kal a, Isua zuitu nih a duh thu a rawn sawi ta. Isua chuan, "Sihalten kua an nei a, Mihring Fapa erawh hi chuan a lu nghahna a nei lo," tiin a lo chhang a ni. He lehkhaziaktu hian Isuan a nih dan a hrilh hian zui a phûr leh vak lo a ni ngei ang, a chanchin hmun dangah kan hmu leh ta lo.

Lehkhaziaktu hi Matthaia chuan Isua zui tum hmasa ber angin a tarlang a. Lehkhaziaktu hi sunagog-a zirtirtu an ni a, training eng emaw tal nei an ni thin. 'Zirtirtu' (Rabbi) pawh hi lehkhaziaktute an kohna a ni a, zahna entirna a ni bawk. Miina an zah, sakhaw hruaitua an ngaih, mipuite zirtir thintu meuh pawh Isua zirtir nih a châk a, Isua bulah a rawn dil tawl mai a ni. Hei hian Galilee biala Isua rawngbawlna ropuizia leh, miin an ngaihsanzia a lantir. A hunlaia mithiam, training nei tha, mipui vantlang chung lama ngaih meuhin Isua zirtir nih a rawn dil hi a namai lo hle a ni.

Lu nghahna nei lo mi hi miin an ngaihsan loh leh, retheia an ngaih a ni thung a. Vakrawlai mai mai, in leh lo pawh nei mumal lo, belh tur pawh nei lo a nih thuin Isuan a lo chhâng a, lehkhaziaktu hian chutianga nun chu a zuam leh chiah lo a, a inhnukdawk ta a ni ngei ang, hmun dangah lehkhaziaktu, Isua zirtir nih tum chanchin hi hmuh tur a awm zui ta lo. Mi tam tak chuan Isua zirtir nih hi khawtlang leh tualchhunga ropuina, mi ngaihsan nihna tur emaw kan ti thin a. Kohhrana kan tel a, kohhran rawngbawl hna phur taka kan thawh chhan pawh hi chutiang vang chu a ni fo. Mahse Isua zuitu tak tak erawh chuan in leh lo sawi tur a nei hman lo va, dawmhlumtu tur tu nge ni ang, tih a ngaihtuah hman lo.

Lehkhaziaktu ang hian Isua ropuina lai chauh thlirpui a, a hnung zuitu nge kan nih a, sihalte takngial pawhin kua an neih lai a, in leh lo nei lo kawp, hmun nghet nei hman lo khawpa zuitu? Isua ropui lai chauh thlira zuitute hi a ni lawm ni, Pilata in tual a, "Khengbet rawh" tia autute kha. Isua kan zui dan hi i ngaihtuah chiang ang u.

Mihring Fapa

Isua hian amah insawi nan Mihring Fapa tih hi a hmang thin a, midangin amah sawi nan an hmang lo thung. Isua sawi nana hmangtu awm chhun chu Stephana kha a ni a. Lunga an den hlum dawn khan van inhawng a, Mihring Fapa a hmuh thu a sawi a ni (Tirh. 7:56), kha bak kha chu midangin Isua sawi nan an hmang lo; amah Isua chauhin a hmang a ni. Matthaia ziakah hian Mihring Fapa tih hi vawi 30 a lang a, Marka ziakah vawi 14, Luka ziakah vawi 25, Johana ziakah vawi 13, Tirhkohte Thiltihah vawi 1, hmun dang, Septuagint atanga lak chhuahah vawi 3, a vaiin Thuthlung Tharah Mihring Fapa hi vawi 86 a lang.

Mihring Fapa tih hi Isuan mihring a nihna sawi lan a tumna pakhat a ni a, chu bakah a tuar leh thawh lehna sawi nan te a hmang a, hei bakah hian nakin huna a pawimawhna tihlan nan a hmang bawk. Isuan Mihring Fapa tih a sawina tam takah hian a tuar turte nena sawi zawm a ni a, a thawh lehna turte nena sawi a ni bawk.

'Mihring Fapa erawh hi chuan lu nghahna hmun a nei lo' tia Isuan a sawi hian amah zuitute chuan a tuar ang an tuarpui peih tur a ni, tihna a ni. Mite hmaa a mualpho thei ang bera an sawisakna te, thihna zawnga thihna rapthlak leh, anchhedawng thihna hialte pawh tâwk huam, tawrh huam an ni tur a ni, a tihna a ni bawk. Galilee rama mite ngaihsan khawpa rawng a bawl a, Jerusalem-a lal anga a luh laiin, Jerusalem-ah vêk mualpho thei ang bera sawisak tihhlum a ni a. Chutiang bawk chuan amah zuitute chuan ropui lai leh hmingthan lai nei mah se, tawrh leh mualphona an hmachhawn tel a ngai a ni, a tihna a ni. Hetiang hi keinin kan huam em? Isua kan zui dan hi hla deuh tak, a him chin atangin em ni kan zui? Chutianga zuitute chu tuman Isua zuitu tak takah an chhiar ngai lo.

Isua zuitu khawvel thlahlel

Isua zuitu zinga pakhat chuan a chhungtea a tih tur tih phawt a dil a ni. Chu zirtir chuan, "Lalpa ka pa mi vuitir zet rawh," tiin a ngên a, Isua erawh chuan, "Mi zui rawh; mitthiin anmahni mitthi chu vui rawh se" a ti a ni. Judate ngaihdanah chuan mahni pate thlân thlenga thlah liam hi fapa mawhphurhna pawimawh ber a ni a, khawtlang ngaihdan leh Judate ngaihdanah chuan a pa vuinaa tel lo fapa chu fapa lak tlak loh let der a ni.

Zirtir pakhat, a pa vuitir zet tura diltu pawh hian fapa a nih anga a tih tur a hria a, khawtlangina an ngaihdan turte pawh a hria a, mahse Isua chuan chung zawng zawng ai chuan amah chu dah pawimawh ber turin a duh a, a hrilh a ni. Isua hian amah zuitu ni tur chuan in chhungkhur lam ngaihpawimawh hmasak a phal lo va, amah chu a laiah, a pawimawh bera awm a duh a. In chhungkhura mawhphurhna aiin a zuitu nih hi a dah pawimawh hmasa a ni.

Mi tam takin Isua zui kan tum dan chu kan in chhungkhur leh keimahni pawimawhte dah pawimawh hmasa chunga zui a ni a, hei hi Isua chuan, "Mitthi chu anmahni mitthi vêkin vui rawh se" a ti mai a ni. Kan hna pawimawhte thawh hmasak phawt a, chhungkuaa kan ngaih pawimawhte ti hmasa phawt a, kan zirlaite zir hmasak phawta amah zui kan tum thin. Isua hian heng zawng zawng ai hian amah dah pawimawh turin min duh zawk a ni. Taksa lam thil dah pawimawh hmasatute tan Isua hi a zui theih loh a ni.

Isua zuitu

Isua chuan amah zuitu, Kristian ni tur chuan a kraws putpuitu tur a duh a (Mat. 10:38), lainate aia amah thlangtu, chhungte aia amah dah pawimawhtute a duh a ni (Lk. 14:26). A neih zawng zawng pawh ui lova a mamawh leh retheite hnena pe phal hi amah zui turin a duh (Mt. 19:21). In leh lo din hmasak ngai pawimawh a, larna leh hmingthanna duhtu, ropuina ngainatute tan Isua zui hi thil harsa a ni a, khawvel thlahlel a, chhungkaw thlahleltute tan Isua zuitu tak nih a harsa thin.

Kristian, Isua zuitu chuan khawvel mawina leh nawmna aiin Isua a thlang tur a ni a, midangte tan a nun a pein, a hun leh thâ pawh a hmang ral tur a ni. Hetiang mi hi miin an hmuhin Isua zuitu a nihzia an hria a, Kathryn Dick-i ang hian miin amahah Isua an hmu thin a ni. Isua hi engtiangin nge kan zui ve a, eng chen nge kan zui? Isua zuitu tak tak kan ni em? tih i ngaihtuah fo ang u.

WWJD

Sticker-ah i hmu châmchi tawh mai thei, bracelet leh T-shirt velah pawh he consonant 4 hi a lar khawp mai. Kristianna nen chuan a inzawm ngei mai a, mi thenkhat chuan a lampum pawh hi kan hre meuh lo mai thei, mahse he thu hi Kristiante nunah chuan thil pawimawh tâwpkhawk a ni bawk si: "Isuan engtin nge a tih ang?"

Lehkhabu

1896 kum khan Charles Sheldon-a chuan a lehkhabu ziak 'In His Steps' a chhuah a, he lehkhabu hian hnuhma lian tak a la hnutchhiah ang tih Sheldon hian a hre lâwk kher lo vang. He lehkhabu hi lehkhabu danglam leh maksak tak a ni lêm lo va, chutih hunlaia Kristian lehkhabu tam tak ang tho a ni a, a chhûngah hian Sheldon-a'n Topeka, Kansas-a Congregationalist kohhrana a thusawi, sermon a dah a. Sheldon-a Pathian thu sawi tam ber chu Christian Socialism lam hawi a ni.

Sheldon chuan a lehkhabuah chuan Kristian nun chu thuhlâwm pakhatin kaihruai se a duh thu a ziak a, chu thu chu 'What Would Jesus Do?' hi a ni. Sheldon chuan Isua chu kan chhandamtu a nihna anga kan en mai bakah, kan nitin nuna kan entawn ber ni turin a duh a. A thu kalpui dân chu Social Gospel kan tih, mi tanpui a, ei tur nei lote ei tur pe a, Pathian thu chung mite hnena thlen a ni a, WWJD pawh hi chutiang rilru atang chuan Sheldon hian a phuah chhuak a.

Dialogue

'In His Steps' lehkhabuah hian Rev. Henry Maxwell leh chênna tur nei lo pa pakhat inbiakna chungchang a tarlang a. Rev. Maxwell chuan chu mi rethei pa chu a nunah Isua la lût turin a sâwm nasa hle a. Mahse, mi rethei pa chuan Kristiante thusawi hriatthiam har a tih thu a sawi a, Kristian tam tak chu an that hmel tehreng nen, mi rethei leh ngaihsaktu nei lote an hlamchhiah hle niin Rev. Maxwell-a chu a lo chhâng a.

Chênna in nei lo chuan, "Mi thenkhat biak-in chhûnga an zai leh tawngtai ka hre thin a...[an engkim Isua tan an ti thin a], biak-in kailâwn bula thuin ka lo ngaithla reng thin a, eng an tihna nge ni ang. Ka tan chuan khawvel hi harsatna namên lo hlir awmna a ni ber mai a, mahse biak-ina zaia tawngtai thinte tan chuan a ni lo pawh a ni mahna. Kei chuan heng thil hi hriatthiam har ka ti a ni. Tuna ka dinhmuna dingte hnenah hian Isua ni ta se engtin nge a tih ang? Biak-in chhûnga zaia tawngtai ringawt hi em ni a hniakhnung zui i tih awmzia hi? A châng chuan Isua zui tih hian hetia thawmhnaw tha ber ber nena biak in lian tak taka inkhawm a, chênna tur in tha tak neih a, chuta inkhawm bâna luh bo a, pawisa pawh nawmchenna lam thila leh mahni nawmna tura hman a, nipui chawlh hmang tura khawiah emaw kal hi a kâwk ber thin a, chutihlai chuan mi rethei, chênna in pawh nei lo, hna zawnga kawtthlera vak rawlai mai mai, retheihna hnuai seilian biak-in pâwnah tam tak an awm thung si a ni," tiin Rev. Maxwell a hrilh a.

Sheldon chuan Kristiante chu an awmna hmun apiangah leh an mi tawh leh hmuh apiangah 'Isua ni se engtin nge a tih ang?' tih zawhna an inzawh fo a duh a, kan nitin khawsakna leh kal velnaah te, hna kan thawhna hmunah leh biak-in kan panna kawngah te Lal Isua hnungzuitu kan nih chuan a hmangaihte tana thawk turin a sâwm a ni.

Sumdawnna

WWJD lampum hi "What Would Jesus Do?" a ni a, Kristiante zinga campaign-na tawngkam lar berte zinga mi a ni a, thalaite nen a inzawm a ni. 1989 kum kha a ni a, Central Wesleyan Church, Holland, Michigan-a thalai pastor Dan Seaborn an kohhran thalaite logo tur a ngaihtuah a, Charles Sheldon-a What Would Jesus Do tih hi a hmang chhuak ta a ni.

Lesco Company-a mi Ken Freestone-an WWJD hi kawra tar turin, badge ang chiin an print hmasa ber a. A hnuah Freestone-a leh a unaupa'n wristband-a siam a tha dawn riauin an hria a, wristband-ah an siam a. 1996 kum ringawt khan wristband, WWJD chuanna 2,50,000 chuang an hralh a, CNN-in a chanchin a chhuah hnuah a hralh a kal lehzual a, 1997 atang khan 15,000,000 zet an hralh tawh a ni. He campaign logo hi a lar tawh hle a, bikers pawl hming atangin radio station hming thleng WWJD hi hman a ni a. Wristband, t-shirt, sticker leh thil dangah hman lar a ni nasa tawh a, khawvela Kristian logo, kraws tih lohah chuan hman lar ber a ni ngei ang.

Thubuai

WWJD vang hian mi thenkhat chuan thubuai an lo neih phah tawh a. Chung zinga pakhat chu kum 2008 July thla khan Minneapolis-ah a thleng a. Minneapolis-ah hian Bullseye Collection Agency a awm a, an motto-ah WWJD an hmang a, lehkha an thawn chhuahah reng reng WWJD a awm zel a. Anmahni dawrtu hlun ve tak Mark leh Sara Neill te chuan Bullseye atanga an thil dawn reng rengah WWJD a awm ziah a, chu chuan an zalênna a bawhchhiatsak a, a rapbet a ni, tiin, an sakhaw zalênna ngaih pawimawhsak lovah an puh a. Bullseye chuan, he thu hi taima tak leh zahawm taka thawk tura mite an hriatthartirna hmanrua a ni tiin an tang a. Bullseye hian khinglêtin, eng dân pawhin WWJD hi an khap a nih chuan dân dik a ni lo va, Bullseye-ina Freedom of Speech an neih te, Freedom of Religion an neih te a kalh a, a dodal a, danina equal protection of law a phalsak an palzûtsak a ni, an ti thung a. A tawpah chuan Bullseye hian thiam an chang ta zawk a ni.

I nitin nunah khan 'Isua ni se engtin nge a tih ang?' tih hi ngaihtuah nawn fo la, i hnathawhna hmunah te, i zirna hmunah te, i awmna apiangah he thu hi nangmah kaihruaituah hman tum ang che. I tih thin leh i sawi thinte kha Isua ni ta se a tiin a sawi vein i ring em? What Would Jesus Do?
(Kristian Thalai, May 2014)

Monday 21 April 2014

Pathian Berâm No, khawvel sual kalpuitu

Kohhranin a hrilhfiah sual em?

Bible-a Lal Isua sawina hming mawi tak mai Pathian Berâm No tih hi Bible-ah hian a lang tam vak lo hle a. 'Pathian Berâm No' tih ang tak phei chuan Thuthlung Tharah hian hmun hnih, Johana 1:29, 36-ah te chauh kan hmu a. Berâm No tih hi Greek tawng chuan Amnos leh Arnion a ni a.

Arnion hi berâm no tihna a ni a, pawisawi lo tihnate pawh a kawk a. Thup 13:11-ah chuan Isuan a zirtirte chu 'tá arnia mou', ka berâmte, tiin a ko a, Jn 21:15-ah chuan sualna reng nei lo, Isua tuarna sawi nan a hmang a ni. Amnos pawh hi berâm no tihna tho ni mah se, a kawh tlemin a danglam a, inthawinaa hlan tur berâm no, hmelhem lo leh pawisawi lo sawina bik deuh a ni. Jn 1 thua berâm no kan hmuhte hi inthawina hlan tur, hmelhem lo berâm no sawina bik, Amnos ve ve hman a ni.

'Khawvel sual phurtu' tia Johana sawi hi a dik lo deuh em? A thu awmzia nen hian ngaihtuah zui a ngai deuhin alang (Ho Amnos tou Theou ho airon tên hamartian tou kosmou). 'Phur' tih hi Greek-ah chuan airon - la bo, tibo emaw tihna a ni a. Berâm no hi Bible-ah hetiang chiah hian hman a ni em?

'Khawvel sual kalpuitu' tih hian rilruah Lev. 16:1-28 thu a lo lang a. Israelten an hnam sualna, an phurhtir thina chu kêl a ni zawk a. Kêl pahnih an la a, pakhat chu mipui pual sual thawi nan an hmang a, pakhat chu thlalerah chhuahin Azazela tan an ti thin. Hetiang hi a nih si avangin Berâm No thu Johana'n a hmang daih hi a mak ang reng phian!

Amnos a hmang a, inthawina berâm no sawina a ni a. Inthawina nena kaihhnawih berâm no chu Ex. 29:38-46 chungchang a ni leh a. Hetah hian nitina sual thawi nana berâm no hlan thu kan hmu a. Hei hi behchhana hmana 'Khawvel sual kalpuitu' tih nen chuan a inrem leh chiah si lo. He inthawina hi chu a nihna takah chuan Pathian hnena remna thil hlan a ni ber. Hengte atanga a landan chuan 'Khawvel sual kalpuitu' tih ai chuan 'Pathian Berâm No, Inremna thil hlan tur chu' ti ta zawk se, a dik zawk viau ang.

Kalhlen Kût thil hlan nen inzawmna a nei zawk ang em? I Kor 5:7-ah chuan Isua chu kan Kalhlen Kûtna tur a ni tih kan hmu. He ngaihdan hian Zanriah hnuhnung kilna boruak pawh kha a luah hle niin a lang. Kalhlen Kût laiin Isua hi tihhlum a ni tih Johana hian a uar hle a (Jn 18:28; 19:14, 31), mahse Kalhlen Kûtna tih tak hi chu pawm harsatna chhan a awm. Kalhlen Kût thil hlan, berâm talh hi remna thil hlan emaw, sual phurhna lam nena inkaihhnawiha ngaih a ni lo. Tin, Kalhlen Kût-ah hian beram no leh beram kher lo pawh an talh thin. Hetihlai hian C. Morris-a chuan eng thil hlan mai pawh hian inremna awmzia a kengtel vek a ni a ti thung.

Thil ni thei dang leh chu Isaia 53:7 thu ang hi a ni. Hetilai thuah hian Beram No chu Pathian chhiahhlawh sawi nana hman a ni a, chu chhiahhlawh chuan sual a phur a ni (Is. 53:11). Jn 12:38-ah chuan Is 53:1 thu la chhuakin, Isua chu Pathian chhiahhlawh kha ni ta angin a tarlang. Heta kan sawi tâk bera chu Pathian Berâm No, khawvel sual phurtu tih hi Thuthlung Hluia inthawina lam a ni lo a, Is. 53 thua Pathian Chhiahhlawh sawina kha a ni e, tih a ni ber.

Chhiahhlawh leh Berâm No chungchang hi chhuidawn pawh a hlawh viau mai a. Mithiamte chuan 'Amnos' tih hi Aramaic 'Talyã' tih, ngaihsual leh lehlin sual a ni ang e, an ti a. Talyã hi 'Berâm No' tiin a lehlin theih a, chutihrual chuan 'Chhiahhlawh' tiin a lehlin theih bawk. Johana hian sawi a tum tak zawk chu 'Pathian Chhiahhlawh' zawk a ni a, mahse kohhran kal zel khan 'Beram No' angin a sawi chhawng ta a ni ang, an ti a, a rinawm viau.

Bible-a inthawina leh berâm no an hman dan leh, Johana 'Pathian Berâm No, khawvel sual kalpuitu tur' a tih hi a inrem thlap hlei thei lo a. He tawngkam chiah chiah hi Chanchin Tha dang ziaktuten an hmanpui lo. Johana hian kawhtir tum a nei ngei tih a hriat a, mahse Isuaa Berâm No a hmanna leh Thuthlung Hlui hman dan te, Israelten berâm no an hmanna hrang hrang ngaihtuahin a inrem hlei thei lo. Isua hunlaia an tawng hman tlanglawn ber chu Aramaic a ni a, Aramaic-a 'talyã' hi Kohhran kal zelin a hrilhfiah dik loh emaw, a thelh deuh emaw a ni ngei zawkin a lang.
(April 17, 2014 Vanglaini)

Hla leh PCI Thurin

Hla hi Thlarau Thianghlimin khawngaihna hna a thawhna hmanrua ve tho a ni....

Harhna leh zai leh lâm, hla hmanga pawlna hi sawi hran hleih theih a ni lo a. Mizorama harhna a rawn thlen reng rengin hla hmanga pawlna kan dawng ziah thin. Hei hi Mizoteah chauh ni lovin, khawvel hmun tinah a ni a, harhna a thlen apiangin hla thar tha tak tak Pathian hian a mite a pe thin a ni.

Reformation Harhna a rawn thlenah khan kohhran siamthatnain a nghawng, tihduhdah leh thisen chhuahna thlen zui dan hi history ziaktutena an ziak ber a ni thin a, mahse kha hunah khan thu hmang chauha harhtharna thleng lovin, hlaa harhna pawh a thleng tel a ni. Tun thlenga kohhran hlapui ropui leh tha berte zinga mi, Kan Pathian Kulhpui Nghet a ni tih chu Martin Luthera hla phuah zinga kan sak lar ber a ni ang.

Kristianna chhunga harhna a thlen reng rengin hla hmanga a mite pâwlna hi a nasa zual a. Harhna a thlen apiangin hla phuah thiam an rawn chhuak a, khawvel hnenah hla tha tak tak Pathianin a pe a, chung hla hmang chuan Pathianin a mite a pawl a, a tuaithar thin. Pietist Harhna, Great Awakening, Welsh Revival leh harhna dang reng rengah hla thar ropui tak tak a rawn piang chhuak thin.

DL Moody-a rawngbawlna chhêm-alhtu pawimawh tak mai chu Ira D. Sankey-a hlate a ni a. An pahniha rawngbawlna tinung a, tiropuitu pakhat chu mitdel hla phuah thiam, Fanny J. Crosby a ni. Billy Graham-a rawngbawlna hlawhtlinna pakhat chu George Beverly Shea, zaithiam leh hla phuah thiam a ni.

Mizorama harhna a rawn thlenin Thlarau Thianghlimin hmanraw pawimawh taka a hman chu hla bawk hi a ni a. Kum 1919-a harhna a rawn thlen atang phei kha chuan hla hian Mizo Kristiante nunah hmun pawimawh tak a chang a, Mizo Kristian hla tha tak tak a rawn chhuak ta zut zut a ni. Harhna a rawn thlen apiangin hla chu hmanraw pawimawh tak a ni chho ta zel a, tun thlengin hla chu Thlarau Thianghlim hnathawh kan tehna pawimawh tak a ni chho ta. Inkhawmpui a hlawhtlin leh hlawhtlin loh teh nan te, kohhran thlarau nun leh ringtu nun tehna pawimawh chu hla, zai leh lâm a ni ta zel.

Hetianga hlain khawvel puma Kristiante nuna hmun pawimawh tak a chan lai hian India Ram Presbyterian Kohhran Thurin VII-ah chuan 'Thlarau Thianghlim chuan khawngaihna hna a thawhin, Thu te, Sakramen te, Tawngtaina te hi hmanruaah a hmang deuh bik thin a ni' tih a ni chauh mai a. Kristiante hun tawn tawh chi hrang hrang kan enin, hla hi Thlarau Thianghlim hian hmanruaah a hmang ngei ngei niin alang a. Mizo Kristiante zingah ngat phei chuan a hmang nasa hle a ni.

Kohhran hlim leh hlim loh sawi nan Sakramen inkhawma inkhawm an thahnem leh thahnem loh kan sawi ngai lo va (kan ngai pawimawh lo tihna ni lovin), Thlarau Thianghlim hnathawh nasat dan sawi nan zai leh lâm kan sawi thin. Mizote zinga Thlarau Thianghlimin khawngaihna hna a thawhna hmanraw pawimawh, mi tam takin Pathian an hnaihna hmanrua hi Thurin VII-naa belh ve chi niin alang a. Kan kohhran hruaitute hian enchîk thei se, a duhawm hle mai. Mizoramah hi chuan hla hi Pathian khawngaihna kan dawnna hmanraw pawimawh berte zinga a ni a, chuvang chuan ngaih pawimawh pawh hi a phu hle a ni.

Thursday 10 April 2014

Eng nge zalênna?

Khawi hmunah pawh hian zalên loa inhriatna te, chêp tlata inhriatnate hi a awm zel mai a. Hman deuh khan Mizo thalaite kan zalên lo, kan chêp tia au vak vak pawl kha thahnem tak an awm a. Zu khap chungchangah te, khawtlang inkhuahkhirhna leh inkaihhruaina chungchangahte kan zalên lo an ti a. Kan zalên lo, an tih ruala rilrua rawn lût nghal chu zalênna hi eng nge ni? tih hi a ni. Zalên duhte khan eng ang zalênna nge an duh le?

Mihring hi kan pian chhuah atang hian zalên tur rênga piang kan ni em? Kristian thlirna atang chuan zalên tur rênga piang kan ni loin a lang tlat! Pathian bawih ni tura piang kan ni a, Pathian bawih atanga tal chhuah kan tum a, zalên kan tum hian Setana bawiha awm turin kan bei, tihna chauh a ni. Hotu pahnih an awm a, tu rawng zawk nge kan bawl dawn, tih hi kan duhthlanna zalênina a thlan tur a ni mai. Kristianna atanga thlir chuan, mi thenkhatin, ka zalên lo, an tih hian, 'Thil sual tih ka duh e' an tihna tluk a ni thei tlat. Kristianten, 'Kan zalên lo' an tih chuan, 'Thlamuang leh duh ang takin Pathian kan be thei lo,' an tihna a ni thei thung ang.

Mihring inrelbawlna thilah pawh hian zalênna hi khuahkhirhna awm lo chuan zalênna tia koh ngam a ni kher lo ang. Duh duh ti thei tura mihring hi thlah zalen ni ta se, a bula mite zalênna a tichhe ngei ang, chuvang chuan khuahkhirhna a pawimawh a. Dân a awm a, chu bakah chuan hnam tinin kalphung leh inkaihhruaina kan nei bawk. Chumi bak bawhpelh tum emaw, hengtena a khuahkhirh theih piah baka awm hi zalênna dik a tling hauh lo ang.

Mi thenkhatin mimal zalênna an sawi vâwng lutuk te, mimal dikna leh chanvo an sawi chiam chiam hi a bias a, lehlam dikna leh chanvo an ngaihthah thin. Mi pakhatin khawtlang pawi a sawi a, khawtlangin an zilh a. Pawl pakhat chuan thil tisualtu dikna leh chanvo an chawivawng viau mai a. Hei hi âwn lam nei ngal rân a ni a, chuvang chuan a lai thei lo hrim hrim. Kha pain midangte dikna leh chanvo a palzutsak tawh dan kha thlir tel a pawimawh hle mai. Mizo society hi collective society a ni a, vantlang nun leh hamthatna hi kan ngaihtuah hmasa ber fo. Kan khawtlang dinhmunah hi chuan mimal dikna leh chanvo hi thil dang zawng zawng aia dah hmasak ber a dik lo mai thei. Khawthlang ram tana tha tak hi kan ram tan a tha ve kher lovin, kan khawtlang leh an khawtlang nun a inpersan a, mimal nun dan pawh a inang lo.

Mihring kan nih chhung hian zalênna tak tak hi a awm lo ni zâwkin alang a. Zalênna kan tih hi Thomas Moore-a'n Utopia a tih ang deuh kha niin alang mah zawk. Zalênna tak tak hi chu a thu chauh a ni a, kan nitin nunah hi chuan zalênna hi awm lo. Miin zu zalên taka in a duh a, a in a, a in zel a, a nihna takah chuan a zalên lo a, zu bawihah a awm zawk a ni. Hna theihtawpa thawh kan duh a, kan thawh theih hian kan zalên tihna a ni lo, kan hnathawh bawihah khan awm a ni zawk. Mitin hi eng emaw bawiha awm vek kan ni a, (thlarau thil kher ni lovin, thil/material te pawh), kan awmna sa atanga thil eng emaw dang bawiha awm kan duh avangin zalên lo niin kan inhre thin zawk mai a lo ni.

Kan duh ang apiang hi engtikah mah kan ti thei dawn lo. Kan duh ang chiah chiahin engtikah mah kan awm thei dawn lo. Chumi awmzia chu zalênna kan tih hi kan duh ang ang tih theih emaw ni lo. Khuahkhirhna hnuaia inrem tlang taka awm hi leia zalênna kan tihin a tum a ni zawk a. Chumi piah lam a, innghirnghona thlen zawng te, midangte tithlabar leh tichiai zawnga awmte theihte hi zalênna a ni ngai lo. Zalênna tak tak chu mihring kan nih chhunga neih theih a ni lo a, thih hnu piaha thleng tur zawk a ni.

Kan rilru hi thil pakhat hnuaia rei tak awm daih lo a ni hrim hrim a. Tupawh mai hian kan nun kan hman chhung, hun eng emaw ti-ah khan thil thar leh thil danglam ngaihven a, hria a, tihchhin châk kan ni hlawm. Hetiang hunlai hian zalên loa inhriat hi a awl viau thin. Tin, eng emaw châk leh duh êm êm kan nei a. Chu chu awlsam takin kan tihhlawhtling thei lo a, emaw kan tihhlawhtling thei lo hrim hrim a, chung avang chuan zalên lo riau, chêp riauin kan inhre thin. Zalênna kan ngaihdan leh kan duh dan hi mihring rilruin, a duhzawng leh a châkzawngin a kaihruai nasa em em. Pawimawh tak mai chu a tâwk chin hriat hi a ni. A tâwk chin hre lo tan khawi hmunah mah zalên ang rim hi a nam tak tak thei lo. Mihring kan nih chhûnga zalênna awmzia chu pakhat chu kan chunga thuneituten kan thatna tur min duhpui taka awm tura min tih leh duh dan anga awm mai hi a ni âwm e. Chutiang chuan nung mai ila, kan zalênin kan him a ni ang.
_______________
Published on Vanglaini April 9, 2014 (Wed)

Monday 10 March 2014

Kohhran leh Politics (Separation of Church and State)

Mizoram sorkarin zu khapna dan thlahdul a tum chungchang kohhranin a sawisel chuan tunlai titi a luah hle a. Mi thenkhatin kohhranin a tih tur a ti niin an ngai a. Chutihlai chuan thenkhatin an sawisel nasa hle. Sorkar dan siam tura kohhran inrawlh an sawisel viau a, sorkar leh kohhran chu a kal hrang tur a ni, an ti a. Kristiante chu roreltute thu awi turin Bible-in min zirtir a ni, an ti bawk. Hengte hi India leh Bible inzirtirna bihchiangin kan thlir ang.

Kohhran leh sorkar

Kohhran a din tirh atangin kohhran hi sorkar kalphungah hian a inrawlh hle niin kan ngai thin a. Constantine-a Rom lalber a nih a, Melvian Bridge Indonaa hnehna a chan hnu atang phei kha chuan nasa lehzualin sorkar kalphung leh rorelnaah kohhran a inrawlh a. Hun Laihawl an tih hunlai, AD 500 - 1500 chhung phei kha chuan, Khawthlang Ram (Western Europe)-ah chuan sorkar hi kohhranin a thunun a, kohhran a thu ber thin a nih kha.

Hun kal tawh thlirin kohhran leh sorkar a kal hrang ngai lo hrim hrim a. A chhe zawng emaw, a tha zawng emawin an inzawm tawn tlat a, chuvang chuan kohhran hi sorkarnaa a inhnamhnawih hi thil thar a ni lo. Sorkar hi kohhran kalphung leh thlarau lam thila inrawlh a tum tlatin tihduhdahna a chhuak thin a, kohhran hian sorkar aia thu a neih a, politics a thunun lutuk a, a duh ang taka a chawh danglam theih tawh chuan kohhran chhungah kalsualna a awm thin.

Separation of Church and State

Mi tam tak chuan khawthlang rama secularism an kalpui dan leh an hriatthiam dan, Separation of Church and State hi an sawi chhuak fo thin. India rama awm kan ni tih inhre reng ila, khawthlang rama an tih ang zel khuan kan kal dawn lo a, India danpui milin kan kal thin.

Secularism nihphung tak takah chuan mihring chhia leh tha hriatna hi sakhaw inzirtirnaa kaihhruai loh a, dan hmanga kaihhruai hi a kawk zawk a. Mahse India-ah chuan hetiang hi a ni lo. Justice RA Jahagirdar chuan, India-ah chuan sakhua leh sorkar hi a kal hrang lo (separate lo) a ti (Rationalist Foundation. Collected Works of Justice RA Jahagirdar: Secularism).

Justice Jahagirdar hian US Supreme Court-in secularism a kalpui dan leh a kenkawh danah chuan sorkar chuan eng sakhua mah a tanpuiin a thlawp lo, a ti a. India Constitution thlir chiana secularism kan pawm danah chuan, eng sakhua mah hi sorkar sakhuaa neih a duh lo va, eng sakhua emaw, kohhran emaw duhsak bik a nei tur a ni lo a, chutihrual chuan mitinte an sakhuaa an duh anga an tel a phalsak a ni, a ti. Hei bakah hian India context-ah chuan sakhua leh sorkar kal hrang hlak tura tih hi thil tih theih loh angah kan ngai, tiin a sawi bawk. US-a Separation of Church and State leh India secularism a inan lohna em em pakhat chu, Article 290A angin India-ah chuan tunhmaa Travancore leh Cochin-a Hindu temple-te cheithatna tur sorkarin kumtin pawisa a pe thin. Hei bakah hian Muslim ten Haj biakzin an neih dawnin, sorkarin mi rethei, biakzina kal turte sum a tumsak thin.

Bible sawi dan

Tunhnaia sorkarin Zu khapna dan thlah dul a tum chungchanga kohhranin a duh dan a sawiah Rom 13:1 thu mi thenkhat chuan kan sawi chhuak a. Bible thu hi a châng mal chauha hrilhfiah a him lo a, kalsual tam tak an lo awm tawhna chhan a ni. Chuvang chuan Rom 13:1 chauh la vâwng a, châng 2-7 thu kan hlamchhiah chuan a tum a kim thei lo a, Bible sawi tum kha kan thelh duai dawn tihna a ni. Rom 13:1-7 thuah hian Paula hian roreltute thu awi tura a tihna lai nia lang chu chhiah pek tur pe a, pawikhawih zawnga sual lo tura tihna a ni.

Helai châng thu Martin Luther-an a hrilhfiaha a sawi zui danah chuan mihring thuneitute ai chuan Pathian thu kan awi ber tur a ni. Bible thu aia mihring thuneitute thu kan awi zawk a nih chuan Pathian thuneihna kan hnawl a, Kristian kan ni lo tihna a ni, a ti. Paula hian roreltute chu thil sual titute hrem tur an ni tih a hria a, chuvang chuan thil sual ti lo va, dânin awm tura a tih anga awm, zâwm mai turin a ti a ni.

Matthaia 22:21 thu, Kaisara thil Kaisara hnena pek leh, Pathian thil Pathian hnena pek thu hi Bible hrilhfiahna tam berah chuan mihring thuneitute hnen atanga kan hmuh chu an hnena pek let tur a ni a, Pathian hnen atanga kan hmuh chu Pathian hnenah pek let tur a ni, an ti.

Sorkar vs Kohhran

Sorkar thila kohhran inrawlh te, kohhran thila sorkar inrawlh viaute hi kan sawisel nasa hle thin. Hemi chungchanga Pathian mitena an lo sawi dan tlem lo tarlang ila.

Luthera te, siamthatu dangte chuan Sorkar leh Kohhran an ngaihdan chu inkalh ni lovin, kal dun tur an ni a. Pakhatin mihring chu dan leh a lek kawhtute hmangin sual laka a him theih nan a veng ang a, pakhat chuan Chatuana nunna a pe ang, tih hi an ngaihdan a ni a, a pakhat chauh ve ve hi a famkim lo an ti. Treatise on Temporal Authority, 1523-ah chuan Luther-a hian mi zawng zawng hi Kristian an nih loh avangin temporal authority (leia roreltute) an awm ngai a ni, a ti (Bayer, Oswald. Martin Luther's Theology: A Contemporary Interpretation. William B. Eerdmans Publishing). Calvin-a chuan leia roreltu chu Pathianin thuneihna a pek an ni a, an tih tur chu Pathian duh dan, mihringte that tlanna ber tur ngaihtuah leh tihhlawhtlin a ni. Chutiang roreltute thu chu zawm tur a ni, a ti. (Wilhelm Niesel. The Theology of Calvin. Translated by Harold Knight. Grand Rapids, MI: Baker Book House, 1956). Ulrich Zwingli chuan sorkarin mihring felna a tinghetin a humhim thei a, mahse Pathian tana mi fel erawh a chhuah thei lo a, chu chu kohhran tih tur a ni, a ti a. Roreltute an nunrawn a, hleih nei taka ro an rel phei chuan paihthlak a pawi miah lo, Pathian duh dan zawk a ni, a ti hmiah (Stephens, WP. The Theology of Huldrych Zwingli. Oxford: Clarendon Press, 1986. p303).

Geneva, khawpui tawp, zu zuar leh nawhchizuarte hmunpui siamtha a, tun thlenga khawvel khawpui ralmuang a lo nih theihna chhan chu sual dova sorkar leh John Calvin-a te rual taka an tan tlan vang a ni. Asia chhimchhak rama ram hmasawn ber pawl lo ni ta Philippines hi tun ang a nih theih nana dictator-te pawh hlau miah lova hmachhawntute chu Catholic puithiamte an ni a. Latin America mipuiten democracy lei rem an rah a, an zalên theih nana nunna châna sorkar hmachhawntu chu kohhran puithiamte tho an ni. Khawtlang thatna tur duh vanga kohhranten theihtawp an chhuah a, a chânga sorkar nena an inhmachhawn ut ut thinah hian kohhran hian a tih loh tur a ti lo a, mipui thlarau nun chauh ni lovin, social security an neih a, an him theih nan a thawh hian Bible a kalh lo ve.

(Vanglaini March 10, 2014) Thawhtanni

Thursday 6 March 2014

Zu khap leh khap loh

Tunhnaia Mizoram sorkar hruaituten zu khapna dan thlahdul a nih tur thu an sawi atangin zu khap leh khap loh chungchang inhnialna a nasa leh hle mai. A duh lam an tang nâ a, a duh lo lam an tang nâ bawk. Zu khap duh leh duh lote thuziak uluk takin ka lo chhiar thin a, kan thlir dan leh kan tan dan hi a bias, a lai lo hle ve ve-in a lang.

Zu khapna dan thlahdul á!?

Zu khapna dan thlahdul an sawia a duh lamten an sawi lan fo chu zu rui an khuahkhirh ang a, kumtling lo hnenah zu an hralh chhuak thei dawn lo tih hi a ni. Hetiang tur hian kan sorkar hi kan ring zo em ni? Zu khapna danah hian zu rui hrim hrim pawh man theih an nih laiin zu rui hi kawi tinah hmuh tur an awm a. Heng pawh kan khuahkhirh zo lo a nih chuan zu thlahdulin, wine shop hi awm ta se, zu rui kan khuahkhirh thei dawn chuang lo a, kumtling hnena zu hralh pawh khauh takin kan kengkawh thei chuang hauh lo ang. Utopia ang a ni e.

Sorkarin chhiah tam tak a hmuh belh ang a, chhungkaw tam tak erawh chu zu avangin kan retheih phah sawt ang. Kan khawtlang nun a tawp phah sawt ang a, HIV/AIDS thleng hian tun ai hian a nasa zawk ngei ang. Zu khap burna dan kan nei chungin zu leh a kaihhnawih lama thi an tam a, inhliam an tam em em a, hei hi a pung chho ngei dawn. Sorkarin sum tam tak hmuh belh mah se, zu avanga chhiatna hrang hrangah tun ai hian sum a hmang nasa viau zawk ang a, a inrûl tâwk viau mai thei.

Zu chhia a tlêm ang, an ti a. A tlêm phah chuangin ka ring hauh lo. Zu khapna dan an hman ve lohna state tam takah zu chhe in avanga thi an awm thu kan hre fo. Thlahdul mah ila, zu chhia a awm tho ang. Mi retheite alawm, kan ti mai thei, Mizoramah pawh mi rethei kan awm ve tho.

Drugs a tlem phah emaw, ti an tlem phah an ring, rin thu mai mai a ni. Mizoram hi Golden Triangle kalkawng a ni a, ruihhlo tawlh rutute tana kawng duhawm, 'Lamlian Thianghlim' a ni. Manipur-a hel hrang hrangte thamna pêa kalkawnga hman ai chuan, Mizoram state ralmuanga helho tham tur awm lohna, dan leh thupek kenkawh that vak chuan lohna hmuna kalpui a awlsam zawk a, a siper kan dawng hnem tial tial ang. Zu angin a rim a nam lo va, a ruih a nuam zawk a, ti an tam tial tial tho ang.

Zu khap kan duh dan hi!

Nu leh pa leh mi tam takin zu khap kan duhna chhan chu kan khap zawh lo kan faten thil sual an tiha mawhpuh tur midang kan duh vang a ni lek zawk em! Kan fate thilsual tihah sorkar mawhphurhtir kan tumna a ang khawp mai. In chhung atangin thunun kan tum tur a ni a, kan thunun thei tawh lo va, a nghawhngawl leh luhlul tawk lekin kan enkawl a, chu chu a chhanah zu kan puh a, sorkar khap turin kan duh a, a khap hneh tawk loh avangin kan sêl leh si. Chhungkua atanga bul tan tur.

Sual tih chhuanlama hman kan duh avangin zu hi sual thei ang berah kan chhuah a. Miin zu a in tawh chuan sualah a inngai tawh a, sual tawh na na na chuan a aia sual dang leh chuang a awm em ni tih ngaihdan a nei a, chu chuan thil tha lo zawkah a hruai a ni. Zu hi tâwng pâwng ngaihsual ngawt tur a ni lo, a intu a mawl põh leh a thawk mawl ve mai a ni. Tribal zu in, an sawi thin, tribal chu kan lo la mawl deuh nge nge fo!

Tualthah leh pawngsual hremna dan nen kan tehkhin fo, a inang lo tih hria ila. Tualthah leh pawngsualte hi Pathian ngaiha thihna khawp sual kan tih ang kha a ni a. Zu erawh chu thihna khawp suala ngaih a ni lo va, hnam tam tak chuan an ei leh in zinga thil pawimawh takah an ngai. Sual leh tha chungchang hi, Bible-a inziak bakah hi chuan tawnhriat leh khawtlang ngaihdan hi a pawimawh hle. Khawtlangin tha loah kan ngai laklawh a, chuvanga zu hi entleu deuh mai kan ni. Tualthah leh pawngsualte hi chu khawi ramah mah thil tha a ni ngai lo hrim hrim.

Zu hi sual lailet der niin alang lo a, chuvang chuan Setana do taka do vak chi pawh hi a ni chiah em? Kawm ngeih em em tur phei chu a ni hran lo. Tuna Mizotena zu kan do dan hi chu a ngaisang tâwk lekin kan do a, a hlu êm a ni. Zu khap burna dan kan neih pawh hi zep lohah chuan a hlawhtling lo a, enthat chu a ngai khawp mai.

Kohhran inrawlhna hi

Zu khap chungchanga kohhran inrawlhna hi mi tam tak chuan kan sawisel a, a kuang lo a nawr ni hialin kan ngai thin. Synod-in MLA-te lenga a sawm a, zu khap an duh thu an hriattir pawh hi kan sawisel nuai nuai ang. Mahse hei hi kohhran tih tur a ni. Thil tha em em ni lem lo, zalên zawka awm tur chu ringtu tumah kan duh hauh lo ang. Khawtlang, ram leh mipuite thlarau thatna tur ngaihtuahtu kohhranin a sawisel lohin tuin nge sawisel chuang ang? Kohhran hian a tih tur tak a ti a ni. MLA te hnenah pawh hian Mizoram tana tha tura a ngaih a hriattir a ni mai a, a duh leh a ngaihdan chu a thlen thiang alawm! Heng thil lo sawisel ve vak vak a, kohhran duh loh zawnga mahni ngaihdan social networking site-a lo sawi ve vak vak hi 'Pûm titi' ang vel chauh a ni.

Zu in mite, zu zuarte, ei rute kohhran hian hnawtchhuakin an chungah action na tak la se, kan duh thin. A dik hmel ve thei viau. Mahse kohhran hi thirtiang nena rorel tur a ni lo va, khawngaihna nena mite zilhhau thintu a ni. Action na taka la tura kohhran kan nawr hian, a kuang lo nawr turin kohhran kan turlui ang lek chauh a ni.

Sorkar tih tur

Zu khapna dan kenkawh zel emaw, thlahdul zel emaw pawh nise, sorkar hian a mamawh chu excise force a ni a, hei hi tunah hian an indaih lo hle. Engtin paw'n zu khapna dan hi a khawih danglam pawh nise, excise force chak zawk, indaih zawk kan neih a ngai. Tlawmngai pawlte hian pui lo se chuan kan sorkar hi a mualpho viau tawh ang. Excise force hi thuam chak se, tlawmngai pawl hrang hrang kan nei bawk a, a ngaia kenkawh emaw, siam danglam pawh nise, dan tha zawkin kan kengkawh thei dawn a ni.

'Mi thiltithei' hi kan ramin a chhiatpui mek a, dan pawh a nih tur ang a nih theih loh phah thin. Check gate-ah te officer motor a nih avanga check ngam loha tlan tlang kan awm tlatte hi 'Equality Before Law' nen chuan a inkalh chiang alawm! Hei hi zu khapna dan a hlawhchhamna pakhat pawh a ni. Eng dân pawh nise, a hnuaiah hian mitin ang khatin awm thei ila chuan kan dan tam tak hi a hlawhchham lo tur. Equality Before Law hi suangtuahna a ni lo va, a taka thil thleng thei a ni a, kan duh loh avanga thleng lo mai a ni.

Eng dan pawh siam se, a kengkawhtu lam an pawimawh. Kenkawh that a nih leh si loh chuan a hlawhchham a, mipuiin an zâwm tha ngai lo ang. Zu chungchanga dan kan neih hi sorkar hian engtiang pawhin a tidanglam thei, mahse a dan siam a kengkawh tha tur a ni a, a kenkawh that leh theih si loh chuan a taka thawktu, tlawmngai pawl leh kohhran duh dan a zawm mai a ngai ang.
(Vanglaini on Feb 28th, 2014)

Tuesday 11 February 2014

Silo hre reng rawh

Jeremia 7:1-15
Jeremia rawngbawl hunlai hi Juda ram tan chuan hun harsa leh, thuthlukna siam harsat hunlai tak a ni ngei ang. Assuria râl lianin Israel ram (hmar lam) a tutlâwm a, salah a hruai darh vek a. Assuria sorkarin a rawn bei ve mai ang a, tih hlaua an awm lai takin , beisei loh deuh maiin Babulon sorkarin Assuria sorkar chu a rawn tutlâwm dêr a. Politics lamah chuan khatih hunlai khawvel politics inlumleh nasat ber hunlai a ni ngei ang.

Babulon lal Nebukadnezzara chuan Assuria a hneh a, a lalna a tihngheh hnu chuan Judai ram lam a hawi a, a thal fangten Jerusalem an tin to a. Hnam lian leh chak zawkte kuta tlu mai thei dinhmuna an din lai hian Juda ram chuan innghahna nghet leh tha, tlo leh rinawm a zawng a. Sala hruai darh an hlau a, hnehchhiaha awm ve mai an hlau a, chuta tang himna tur an ngaihtuah a ni. Chutah chuan rin dan dik lo, ngaihthatna awmze nei lo hmangin an inthlamuan a, him dawnin an inhria a ni. Chutah chuan Pathian chuan Juda mipuite chu vaukhânin, ama duhzâwng zawng zawk turin Jeremia hmang hian a thu a puang chhuak a ni.

Thlamuanna dik lovin Juda a thlamuang

Dinhmun derthâwng taka an din lai chuan Pathian tak ring si lovin, a behbâwmah rinna an nghat a. Thlamuanna tak tak thleng si lovin, a sir velah an thla an ti muang chawp a. Jer. 7:4-ah chuan LALPA in, tempul hmanga an inthlamuan thu kan hmu. Pathian tak thleng si lovin, Pathian duh dân zâwm chuang lovin, a in hmang chuan an inthlamuan a. Jerusalem chu Pathian khawpui a ni a, a in, tempul awmna a nih avangin Babulon chuan a la thei dawn lo niin an ngai a, chu chuan an thla a ti muang a ni. Chutihlai erawh chuan Pathian duh dân an zâwm lo nasa hle thung a, Pathian In chu suamhmangte pûkah an siam a ni (Jer. 7:11).

Inthawina an hlân nasa a, pâwn lam atanga an landân chuan Pathian chu urhsûn takin an bia a, an chhungril erawh chu rukrukna, uirena, tualthahna, dâwta chhia chhamnain a khat a (7:9), hleihnei takin ro an rêl a, mi rethei leh chhumchhiate an rapbet a. Pâwn lama an urhsûnna hmangin an chhungril thlamuan chawp an tum a. Inthawina an uar avang chuan chhanhima awm an inbeisei a ni. Mahse, Pathian chuan pâwnlam thianghlimna aiin chhungril a en zâwk a, an thlahtute hnena a lo pek tawh rama an chên reng theih nan chuan an tih thin sualte an bânsan a ngai a ni (7:3). Pathian rawng thin lung tak taka an bâwl chauhin Babulon lak atangin Pathian chuan a chhanhim dawn a ni.

Dâwt thu hmangin an inthlamuan chawp a (7:8), Mosia hnena dan thu pek zawng zawng chu an bawhchhe fai vek tawh emaw, tih tur an ni a (7:9), an sual tih inthiam lovin tempulah an kal a, tempulah chuan duh tâwk an ngah a, tempul an chhuahsan hnu chuan an sual tih an bâng chuang lo. Tempul-a an va inkhawm avang khan ti tha ta viauah an inngai a, 'chhan chhuah ka ni ta' an ti a (7:10). Mahse, thinlung hmutu Pathian chuan engkim a hmu vek si a ni (7:11).

Pathianin engtin nge a chhân?

Pâwnlawi taka Pathian an biak a, amah ni lo, thil danga thlamuanna tur an zawn lai chuan Pathianin Judate chu an tih dan tha lote an bansan loh chuan Silo ang maia Jerusalem a chantir tur thuin Judate chu a vaukhân a. Silo khua hi Israelte Kanaan rama an insawhngheh hnua Thuthlung Bâwm an dahna hmun a ni a. I Samuela 4-ah chuan Puithiam Elia leh a faten Thuthlung Bâwm chu an enkawl a. Mahse, Elia fate suahsualna avangin Pathian chuan Israelte chu Philistia kutah a pe a, Thuthlung Bâwm pawh chu an laksak hial a ni. Pathian awmna hmun ber nia an ngaih chu an suahsualna avangin Pathian chua hmelmate kutah a pe mai. Judate hian Pathian an hmuhna tur a nih chuan Pathian Jerusalem, Judatena an ngainat a, Pathian chênna nia an ngaih pawh hi hmelmate kutah a pe hreh hauh lo a ni.

Judate hian an thilsual tih thin an bânsan loh a, Pathianin an hnena a thusawite an ngaihthlak duh loh chuan Jerusalem hi hmelma kutah a pe mai dawn a ni, tiin Jeremia kaltlangin a sawi a (7:13,14). An thil tiohsual an bansan loh chuan Ephraim (Israel) te ang bawkin Pathian chuan a paih chhuak dawn a ni.

Innghahna dik chu Isua

Judate ang bawk hian tunlai ringtute pawh hian innghahna dik lovah kan innghat thei a, kan innghahna leh kan thlamuanna hi Isua nge, Isua thleng pha chiah lo hian a sir velah kan thlamuang zawk? Krista taksa leh din kohhrana member pakhat kan nih avang ringawta thlamuang tur kan ni em? Judate pawh kha Pathian khawpui ti meuha an sawi Jerusalem-a an awm a, Pathian tempul-a an inthawi thin avang ringawtin Babulon an pumpelh lo va, salah kum 40 chhung zet an tâng a nih kha. Krista taksa, Krista din kohhrana member kan nih avang ringawt hian kan thla a muang ang e, Lal Isua duh dan kan zawm loh va, thinlung taka Lal Isua kan hnaih chuan si loh chuan keimahni leh keimahni kan inbum lek fang a ni ang.

Matthaia 13:41 chhoa buh lem leh buh tak chungchanga tehkhin thu kha kan hriat reng a pawimawh. Tempulah kalin, inthawina hlân zutin, thilpêk rawngbawlna lamah sâng hle mah ila, inthawina aia thuawih duh zawktu Pathian mithmuhah chuan buh lem chauh kan ni thei. Buh lem kan nih chuan hun hnuhnung rorelna niah meia hâlral tura thiamloh chantir kan ni dawn a ni.

Mizote hi Pathian zawn chhuah leh a thlan niin kan insawi a. Kristian ram kan ni, tiin, insawi insawi mah ila, a miten amah an hmuhfiah theihna a nih dawn phawt chuan a hming awmna thin Silo leh Jerusalem pawh hmelma hnena pe phaltu Pathian hian kan hmelmate hnenah min pe phal a ni tih hria ila. Pathianin a duh chu thinlung taka ama rawngbawltu a duh a. Isua Krista kawng tluana zuitute hian chatuana hlimna, Van Kanaan thar an luah ang. Kan hnam himna tur chu ILP a ni lo va, Isua a ni. Chîmrala kan awm tur leh tur loh chu Isua rawng thinlung taka kan bawl leh bawl lohin a hril ang. Silo chunga Pathianin thil a lo tih tawh leh, Jerusalem meuh pawh sihalte mutna hmun siam a lo nih tawhnate hi hre rengin, thlarau leh tih tak zetin Lalpa rawng i bawl ang u.